واقع‌گروی در حوزه تصورات از منظر منطق‌دانان مسلمان

هرچند به نظر می‌رسد واقع گروی در منطق اسلامی تنها به حوزه تصدیقات و گزاره‌ها (proposition) اختصاص دارد، نه حوزه تصورات و مفاهیم؛ زیرا واقع‌گروی متفرع بر صدق است که ویژگی بارز و اصلی به تصدیقات است، درحالی که تصورات نه بیانگر اثبات امری هستند و نه بیانگر سلب آن؛ اما با این وجود، واقع‌گروی در حوزه تصورات نه تنها در خور بررسی است، بلکه منطق‌دانان مسلمان آن را مطرح و مبنای واقع‌گروی در حوزه تصدیقات دانسته‌اند تا آنجاکه اگر واقع‌گروی تصورات احراز نشود، دسترسی به واقع‌ تصدیقات هم گرفتار مشکل می‌شود. بنابراین، پرسش اصلی این است که راه‌کار آنان برای رسیدن به واقع تصورات و مفاهیم چیست. در پاسخ باید گفت که باوجود حواس و بدیهی دانستن محسوسات، راه‌کار یگانه و بی‌بدیل آنان برای رسیدن به واقع مفاهیم و نشان دادن واقع‌نمایی آن، «تعریف» است. ازاین‌رو، تعریف جایگاه و کارکرد بسیار مهم در منطق مسلمانان دارد. به همین دلیل است که ابن‌سینا در کتاب الاشارات و التنبیهات احتمالا برای نخستین‌بار، علم منطق را به قوانین ناظر به «تعریف» و «حجت»، تعریف کرده و موضوع آن را به همین دو حوزه محدود می‌کند، درحالی که قبل از آن، منطق به صورت رسمی، به حوزه گزاره‌ها اختصاص داشت. تعریف براساس این رویکرد، با اتکای به ذاتیات اشیا، به اسمی و حقیقی تقسیم می‌شود و آنها واقع‌‌نمایی دو سنخ تصورات، یعنی «مفاهیم» و «ماهیات» را نشان می‌دهند. هردو گونه تعریف با استفاده از ذاتیات، مدعی واقع‌نمایی هستند. اما تعریف اسمی از واقع مفاهیم حکایت می‌کند و تعریف حقیقی نه تنها واقع و حقیقت معرَّف را نشان می‌دهد، بلکه با استفاده از علل وجودی، متضمن چرایی وجود آن نیز است. به این جهت است که تعریف می‌تواند گاه حتی کارکرد برهان را داشته باشد. مساله «مشارکت حد و برهان» ناظر به همین مساله است. براین اساس، همان‌گونه که «برهان لِم» متقن‌ترین برهان بوده و بیانگر اقع امور است، تعریف متکی بر ذاتیات نیز همان شان و منزلت را در حوزه مفاهیم دارد. اما زمانی می‌توان براهین منطقی را پذیرفتنی و قطعی دانست و مدعی واقع‌نمایی آنها شد که واقع‌نمایی مولفه‌های آن، یعنی گزاره‌ها و قبل از آن، واقع‌نمایی ارکان قضایا، یعنی مفاهیم و تصورات، تامین شده باشد. بدون هیچ تردیدی، تنها راه‌کار احراز واقع‌نمایی مفاهیم، نظام تعریفی منطق است. این تحقیق کوشش دارد با بررسی آثار و آرای ابن‌سینا و منطق‌دانان متاثر از او، چنین رویکردی را تبیین کند و میزان واقع‌نمایی و کارآمدی تعریف در حوزه مفاهیم را نشان دهد.