مقایسۀ مفاهیم اسطوره‌ای عرفانی در غزلیات شمس و منطق‌الطیر (مطالعۀ موردی سیمرغ، همای، قاف)

با توجه به وجوه مشترک دو مقوله اسطوره و عرفان و نقش هر دو در بسط و گستردگی حوزه های فکری بشر از گذشته تا کنون به نظر می رسد که درک درست، منطقی و همیشگی بزرگان ادب از ارتباط تنگاتنگ و همگرایی اسطوره و عرفان؛ آنان را بر آن داشت تا مضامین عرفانی را با توسل به مفاهیم اسطورهای بسط دهند و به بازآفرینی های بدیعی دست پیدا کنند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای در تلاش است تا به بررسی مقایسه ای مفاهیم اسطوره‌های عرفانی در دو اثر ماندگار زبان فارسی یعنی غزلیات شمس و منطق‌الطیر بپردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد عطار و مولانا که تمایلات خاص عرفانی داشتند در آثار خود از نمادهای اسطوره‌ای به‌وفور استفاده نموده و گاه تصاویر و نمادهای جدیدی در راستای مفهوم سازی های اسطوره ای عرفانی خلق کرده‌اند. هر دو شاعر در آثار خود بیش از آن‌که به سنت اوستا و متن‌های پهلوی زرتشتی و حماسی وابسته باشند، به سنت زنده و پویای روایات شفاهی و گاه مکتوب شرق ایران و آثار صوفیه وابسته هستند و دلیل تفاوت‌های جدی آن‌ها با متن‌ها و مطالب اوستایی و زرتشتی پهلوی همین است. هر دو شاعر با دسترسی به منابع مشترک در خصوص اسطوره‌های ایرانی و استفاده آن‌ها در راستای اهداف عرفانی، علاوه بر این‌که زنده کننده مجدد این اسطوره‌ها بودند، گاه به بازآفرینی اسطوره‌ها در راستای اهداف عرفانی دست‌زده‌اند. با توجه به مقتضیات منحصربه‌فرد هر یک از آثار موردبررسی جلوه‌های حضور برخی از اسطوره‌ها متفاوت با دیگری است و برای اینکه بتواند مجوز ورود از آثار حماسی به آثار عرفانی را داشته باشد، ملزم شده است وجودش را به یک سری از صفات خاص بیاراید و از بعضی ویژگی‌ها بپیراید و تحولات اساسی در معنا و ساختار خود ایجاد کند، زیرا نیازمند آن است که در پهنة عرفان، علوی‌تر، مقدس‌تر، مجردتر، آسمانی‌تر و بلند آشیان تر ظاهر شود و بر جوانب فرا مادی وجودش بیفزاید و خود را با مقتضیات ادب عرفانی همچون حمل مفاهیم سنگین، والا و قدسی سازگار کند، بر اساس یافته های بحث به نظر می رسد این مورد اخیر در منطق‌الطیر عطار بیشتر از غزلیات شمس دیده می‌شود.