نگاهی به التفات و انواع آن در شعر حافظ

«حافظ» در میان مفاخر و شاعران از چنان جذابیتی برخوردار است که اگر شعر، دانش و اندیشه او به درستی تبیین و توضیح داده شود؛ و برنامه‌های فرهنگی و هنری متنوعی در هم آمیخته شود و ارائه مناسبی از آن صورت بگیرد، می‌تواند موجبات جذب همه اقشار جامعه به خصوص طبقه جوان و نوجوان را به شعر و اندیشه او فراهم آورد و در استحکام و استواری زبان و ادب فارسی نقش مهم و موثری ایفا کند. صنعت «التفات» یکی از اسلوب‌های بدیعی ادب ایران است. انتقال کلام از اسلوبی به اسلوب دیگر، مثلا از غیبت به خطاب یا از خطاب به غیبت یا از غیبت به تکلم «التفات» نام دارد. ایجاد شادابی در مخاطب و جلوگیری از خستگی شنونده، فایده و حکمت این اسلوب بدیعی است. از پدیدة التفات به عنوان یکی از تکنیک‌های متعدد زیبایی‌بخشی یاد می‌شود که سبب آشنایی‌زدایی در متون می‌گردد. چرا که با بهره‌گیری از این صنعت ادبی در حقیقت، ساختار تکراری و یکنواخت کلام که برای مخاطب آشنا شده است تغییر می‌یابد و ادیب با چرخشی ناگهانی در شیوة بیان خویش، از اسلوب دیگری که خلاف روش اولی است بهره می‌گیرد. هدف از مقاله حاضر بررسی التفات، انواع آن و کاربرد در غزلیات حافظ است که بصورت کتابخانه ای انجام شده است. در تبیین کارکردهای بلاغی التفات، از مفاهیم ویژه ی زبان شناسی همچون؛ برجسته سازی، هنجار گریزی، آشنایی زدایی یاری جست و از التفات به عنوان یکی از ابزار هایی که منجر به ساختار شکنی می شود، نام برد. این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی تطوّر تاریخی این آرایش کلامی در ادب فارسی، با نگاهی به ادب عرب و نیم نگاهی به ادب غرب، نارسایی مطالب مربوط به التفات را آشکار ساخته و با در نظر داشتن توسعه معنایی آن، تعریف جامعی از این شگرد ادبی ارائه دهد و انواع چند گانه ی آن را در قالب واگردانی های دستوری، خطابی، بافتی، معنایی و... بر شمارد. در نهایت پژوهش حاضر، التفات را هرگونه تغییر و دگرگونی خلاف عادت در روال عادی کلام می داند که با عملکرد بر محور عمودی شعر، ضمن اقناع حس زیبایی شناسی مخاطب، با درنگ و تامّلی که ایجاد می کند، همانند زنجیره ای، ابیات را به یکدیگر پیوند داده و بر انسجام کلام می افزاید.