بررسی نظام کشاورزی ایران

مدیریت و اداره کشاورزی ایران تا آستانه انقلاب مشروطه به صورت‌های گوناگون در اختیار و در دست کشاورزان و مالکان بزرگ و کوچک قرار داشت. توضیح اینکه، در ساختار حکومت‌های ایران، همواره اداره امور به دست دیوان‌ها بوده است. نظام کشاورزی ایران در یک تصویر کلان به درختی مانند است که از بالا به پایین در سه سطح و اشکوب نمایان می‌شود: «سطح کلان» و کشوری، «سطح میانی» که بدنه نیروی انسانی و اجتماعی را تشکیل می‌دهد و «سطح بنیانی» که نظام تولید است بر محور تولید خانوادگی. در سطح کلان، نهادها و دستگاه‌های اجرایی و اساساً دولتی قرار دارند. چندین نهاد و دستگاه اجرایی به طور مستقیم با بخش کشاورزی سر و کار دارند که در راس آنها وزارت جهاد کشاورزی در جایگاه مسئول و متولی بخش کشاورزی قرار دارد. در سطح میانی که همانند تنه درخت است، عامل انسانی جای دارد. اگر با این دیدگاه نگاه شود که کشاورزی در اساس، یک فعالیت انسانی است، آنگاه در فرآیند تولید کشاورزی، عامل انسانی محور هر سازوکاری قرار می‌گیرد. تولیدکننده (کشاورز) همزمان چند وجهه و جنبه را در بر می‌گیرد. در سطح پایین و بنیادی، به قابل رویت‌ترین وجه، تصویر واقعی عناصر و عوامل تولید نمایان است. در فرآیند تولید کشاورزی، ساختارهای فیزیکی و عوامل زیست‌شناختی (بیولوژیک)، دستاوردهای پژوهشی و علمی با حضور فعال کشاورز که خود جزئی از عوامل تولید است، به تناسب ترکیب می‌شوند. در این بعد است که سازوکارهای فرآیند تولید، از کاشت تا برداشت، تحقق می‌یابند. موضوع در خور توجه در این رابطه آن است که در حالی که در جنبه‌های فنی، توسعه صنعتی و دستاوردهای پژوهشی و علمی دگرگونی‌های عظیمی رخ داده است، در جنبه ساختارهای فیزیکی و عوامل تولید تعیین‌کننده‌ای مانند «زمین و آب» تحول بنیادی صورت نگرفته است. از این روی ترکیب و تناسب عناصر و عوامل تولید، در صورت یک نظام تولید که پایه و اساس نظام کشاورزی است، شکل گرفته است. در سیاست‌گذاری‌های کلان کشاورزی، دو رکن اساسی و بنیادین نظام کشاورزی که تولید خانوادگی و متشکل ‌شدن آنها است، نادیده گرفته شده است. بنابراین نیاز است و ضرورت دارد که یک نگاه تحول‌آفرین بر سیاست‌گذاری پیشرفت کشاورزی ایران حاکم شود.