عقلانیت و معنویت با نگاه روان‌شناختی

عقلانیت و معنویت سازه‌هایی هستند که در علوم و حوزه‌های تخصصی مختلف می‌توان از آنها صحبت کرد. تاریخچه رشد و تحول این سازه‌ها نیز شاهد نوسانات مختلف در مکاتب مختلف روان‌شناسی، فلسفه، عرفان، تصوف، کلام و حدیث بوده است. در مثنوی معنوی که گروهی آن را تفسیر قرآن خوانند، مولوی عقلانیت فلسفی و محاسبه‌گر را محدود می‌داند. پیامبران معنویت را در اولویت قرار داده و آن را جزو لاینفک وجود انسان به شمار می‌آورند. عقلانیت نیز در راستای هدایت انسان تنظیم شده است. انبیاء و اولیاء عقلانیت را برای نجات انسان ضروری می‌دانستند منتهی معنویت چونان چتر گسترده‌ای است که عقلانیت را نیز در بر می‌گیرد. عقلانیت برای تشخیص خیر از شر و گمراهی از رشد و هدایت تنظیم شده است. بحث‌های معنویت و عقلانیت یکی از داغ‌ترین بحث‌ها در حوزه‌های فلسفی و عرفانی است و تفاوت معنویت و عقلانیت در کشف حقایق عالم روان انسان‌ها بوده است. تفکیک این سازه‌ها و تحدید هر کدامشان به حدود خود بستگی به تعریف و نظریه‌های گوناگون فلسفی دارد در این مختصر پژوهشگران حاضر قصد دارند از بعد روانی و روان‌شناختی به این موضوع بپردازند. بنابراین فقط برای وصل شدن به بحث همکاران در رشته‌های دیگر از جنبه‌های دیگر غیر از رویکرد روان‌شناختی به موضوع خواهند پرداخت. از نظر روان‌شناختی اعماق و اساس معنویت بر ناخودآگاه جمعی قرار گرفته است که منشا و سرچشمه خودآگاه می‌باشد. جالب اینکه اساس دانش، علم و عقلانیت نیز بر آن نهاده شده است. ابزارهایی که در معرفت‌شناختی معنویت مورد استفاده قرار می‌گیرد، اشتراکاتی با روش‌ها و ابزارهای مورد استفاده برای شناخت عقلانیت دارد ولی تفاوت‌هایی هم در این دو وجود دارد. اگر عقلانیت را در راستای استفاده انسان‌ها از دانش موجود برای رسیدن به هدف مطلوب بدانیم مطلوبیت را لازم است که ببینیم از کجا می‌آید و در صورتی که معنویت را جست‌وجوی امر قدسی و حرکت به سوی وجود متعالی بدانیم در هر نظام فکری و همیشه عقلانیت و معنویت در راستای همدیگر حرکت نخواهند کرد در مواردی هم‌جهت و در مواردی مستقل از هم خواهند بود.