حقیقت توبه در نظام فکری صدرالمتالهین

توبه را می توان نوعی انقلاب درونی از ناحیه خودِ انسان علیه خویش تعریف کرد. بنابر تعبیرات دینی - کلامی، توبه همچون بیرون آوردن لباس چرکین از بدن و پوشیدن لباس مطهر است. توبه بدین سان، در مسیر استکمال نفسانی با نظر فلاسفۀ پیشاصدرایی، همچون شیخ الرئیس بر اساس رابطۀ خلع و لبسِ نفس با ادراکات خویش مطابقت دارد. زیرا این فلاسفه، علم را از مقولۀ اضافه می دانند. حال آنکه در نظام فلسفی صدرالمتالهین، بر اساس مبانی نظری وی، ادراکات انسانی جزئی از وجود انسان بوده و عرَضی از عرض ها نیست. بنابراین ملکات مکتسبۀ نفسانی (چه فضائل و چه رذائل) تنها صفات مستحکم موجود در نفس نیستند، بلکه خودِ نفس و خودِ وجودند. بدین سان حقیقت انسان در این سنت فکری، بر اساس عینیت صور مکتسبۀ نفس با خودِ نفس شکل گرفته و بنابر خلاقیت نفس انسانی و بر مبنای لبس بعد از لبس، توبه دیگر بیرون آوردن لباس چرکین از بدن و پوشیدن لباس مطهر نمی باشد، بلکه تحولی وجودی، انقلابی درونی در ذات، گذر از رذیلت به فضیلت و از شقاوت به سعادت است. بنابراین توبه امری بس دشوار خواهد بود، زیرا تطهیر از ملکات ناشی از رذائل که خودِ وجودند، نه در وجود، بس دشوار و تحول شخصیتی است.