کاربست روش تحلیل مضمون برای فهم موضوع های قرآنی در فرهنگ اسلامی (مطالعه موردی شبکه مضامین سوره انبیاء)

یکی از خلاهای پژوهشی در حوزه فرهنگ و ارتباطات اسلامی، عدم استفاده صحیح ازروش‌های پژوهش مناسب جهت فهم موضوع‌های فرهنگی و اجتماعی در قرآن کریم و یا دیگر نصوص دینی مثل مجموعه احادیث یک امام معصوم (علیه‌السلام) است. بدیهی است تا زمانی که نتوانیم با بهره‌گیری از روش‌های پژوهش مناسب، موضوع‌ها و مسائل به‌ظاهر پراکنده و نامرتبط در میان نصوص دینی را شناسایی کرده و شبکه مضامین آنها را ترسیم کنیم، نمی‌توانیم به فهم عمیق و دقیق آن موضوع‌ها در بستر فرهنگ اسلامی نائل‌آمده و بالتبع امکان استفاده از آنها جهت ترسیم الگوهای کاربردی مناسب برای جامعه اسلامی را نخواهیم داشت. یکی از روش‌های مناسب جهت ترسیم دقیق و نظام‌مند موضوع‌های اصلی و فرعی پراکنده در نصوص دینی، روش تحلیل مضمون است. به‌همین‌جهت در این پژوهش تلاش شده است تا کاربست این روش پژوهش میان‌رشته‌ای و متن‌محور به‌منظور فهم موضوع‌های قرآنی در بستر فرهنگ اسلامی با مطالعه موردی سوره مبارکه انبیاء، تبیین شود. علت انتخاب سوره انبیاء نیز به‌جهت طرح موضوع‌ها و قصص پراکنده انبیاء الهی در این سوره بوده است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل مضمون، موضوع‌ها و مضامین پراکنده این سوره را شناسایی و ساختار نظام‌مند آنها را ترسیم نموده‌ایم. نتایج پژوهش بیانگر آن است که هدف خداوند متعال از نقل داستان برهه‌ای خاص از زندگی برخی پیامبران الهی در این سوره به‌منظور الگوگیری از شخصیت و رفتار آنها برای جامعه اسلامی بوده و شبکه مضامین این سوره، تبیین‌کننده ارتباط مستقیم سه مقوله توحید، معاد و نبوت با همدیگرند به‌گونه‌ای‌که دیگر موضوع‌های پراکنده در بستر این سه مقوله، هویت فرهنگی و اجتماعی پیدا می‌کنند.