مبانی اخلاقی، حقوقی و فقهی شرط غیرمنصفانه

«شرط غیرمنصفانه» شرطی است که یکی از طرفین معامله، با اتکاء بر برتری خود به طرف دیگر قرارداد تحمیل می‌کند و او ناچار به قبول آن می‌باشد. هرچند که طرفین قرارداد طبق اصل حاکمیت اراده اقدام به انعقاد قرارداد می‌نمایند اما پذیرش این اصل به‌طور مطلق با برخی واقعیت‌های جهان کنونی سازگار نیست. از این رو، نظام‌های تقنینی در راستای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه و جلوگیری از سوء استفاده قدرت‌های بزرگ اقتصادی و در نتیجه برقراری عدالت در جامعه، به مقابله با چنین شروطی می‌پردازند. علی‌رغم احساس ضرورت و اهمیّت، در حقوق ایران قوانین خاصّی برای مقابله با شروط غیرمنصفانه وضع نگردیده است ولی می‌توان مواجهه قانون‌گذار ایرانی با این شروط را در قوانین مختلف مورد بررسی قرار داد. در حقوق ایران و حتی «نظام حقوقی نوشته» می‌توان در مباحث راجع به شرط رفع و یا کاهش مسوولیت و همچنین قواعد عمومی قراردادها در مباحثی همچون «رضا» و «جهت معامله»، به مبانی مقابله با شرط غیرمنصفانه دست یافت. همچنین، رویه قضایی نیز می‌تواند با الغاء خصوصیت از قوانین خاصی که به نحوی به شرط غیرمنصفانه اشاره نموده‌اند و تعمیم آن به سایر موضوعات مطروحه، بستر حمایت از طرف ضعیف قرارداد را فراهم نماید. علی‌رغم مستحدثه بودن این شرط می‌توان مبانی آن را در فقه نیز مورد کنکاش قرار داد و در خلال مباحث فقهی از جمله معامله در حالت اضطرار، حیل ربا، رضای معاملی، معاملات سفهی، مبانی عسر و حرج و همچنین آنچه برخی فقها تحت عنوان قسط معاملی از آن تعبیر نموده‌اند، مبانی فقهی شرط غیرمنصفانه را اصطیاد نمود.

unfair term in morality, law and islamic jurisprudence

any condition being forced by stronger party of a contract to weak one which inevitably accepted relying on the authority of such stronger party, may be called an &unfair term&. although, typically, parties conclude a contract based on &the principle of autonomy of volition (will authority)& but absolute acceptance of such principle is not compatible with some objectivities nowadays. thus, as a way of supporting vulnerable sectors of society, legal systems prevent abuse of great economy powers, and establish justice in society by intercepting such kind of conditions. despite the necessity and importance of legislation, in iran legal system, a general principle for treating unfair terms has not been formed yet but encountering of iranian legislator with such terms in miscellaneous rules is worthy to be analysed and evaluated. like, perhaps, any other civil law system, under iran legal system, the bases for attacking unfair terms may be found within the context of limitation or exclusion of liability clauses and also general principles of contracts under the subjects of &consent& as well as the &purpose of transactions&. furthermore, judicial precedent may be able to support weak parties of contracts by generalization of what have been regulated for specific subjects regarding unfair terms to contracts in general. despite all new conceptualization of this term, some clues of acceptance of it may be found in writings of islamic jurisprudents. topics like &urgency to deal, forgiveness of lucre, satisfaction of transitions, counterparty deals, hardship in contracts& and what is known by jurisprudents as &equality in contract& may be helpful to achieve the jurisprudential basis for unfair term..