امکان‌سنجی موافقت‌نامه تجارت آزاد بین ایران و ترکیه با محوریت صنایع کارخانه‌ای

از دلایل توسعه بطئی تجارت دو جانبه ایران و ترکیه، سطح پایین توسعه‌‌یافتگی صنعت و تجارت ‌و ساختار صادراتی ایران است. مشخصاً، صادرات کل ایران مبتنی بر صدور منابع اولیه با محوریت نفت خام بوده و تنوع کالایی ‌‌و سهم صنعت در صادرات کم است. بر این اساس، امکان توسعه تجارت درون منطقه‌ای درون‌زا و پویا خاص اقتصاد، صنعت ‌و تجارت ایران مشکل است. در مجموع منافع بلندمدت برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد به‌مراتب بیشتر از هزینه‌های آن است. از جمله فواید اجرای این موافقت‌نامه‌ها می‌توان به برخورداری طرفین از صرفه‌های مقیاس، تنوع‌پذیری صنعتی - تجاری، جریان سرمایه‌گذاری خارجی، رهایی از اقتصاد صنعتی بسته ‌‌و بازتر شدن اقتصاد اشاره کرد. از سوی دیگر، جراحی صنعتی - تجاری در کوتاه‌مدت و برچیده شدن بنگاه‌های صنعتی زیان‌ده از مضرات برقراری این موافقت‌نامه‌ها می‌باشد. مقاله حاضر در چارچوب نظریه‌های جدید تجارت با رویکرد معیارها و شاخص‌های تجارت درون صنعت، به امکان‌سنجی برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد بین ایران و ترکیه از طریق شناسایی زمینه‌های سرمایه‌گذاری مشترک صنعتی می‌پردازد. مطابق نتایج مطالعه با وجود ظرفیت‌ها و قابلیت‌های صنعتی متنوع‌ و فراگیر ایران ‌و ترکیه در صنایع، شکل‌گیری موافقت‌نامه تجارت آزاد کامل و سراسری برای تمام صنایع‌، در گام نخست پیشنهاد نمی شود. زیرا علی‌رغم قابلیت‌های صنایع کشور، غلبه نگاه حمایت‌گرایانه سراسری بر اغلب صنایع در اقتصاد ایران، امکان اجرای آزادسازی حتی در سطح بخشی را غیرممکن می‌سازد. ازاین‌رو ضروری است قبل از آزادسازی تجاری در قالب انعقاد موافقت‌نامه تجارت آزاد نسبت به آماده‌سازی صنایع دارای مزیت رقابتی در مقایسه با صنایع مشابه ترکیه اقدام شود. همچنین امکان توسعه تجارت درون صنعت در دیگر صنایع نیز مورد بررسی قرار گیرد. علاوه بر آن صنایع فاقد رقابت‌پذیری نیز شناسایی شوند. به‌عنوان‌مثال ایران در بخش‌هایی مانند تولید محصولات شیمیایی و فلزات اساسی از توان بالایی برخوردار است، در عین حال، سالانه مقادیر زیادی از محصولات شیمیایی و فلزات نیز به کشور وارد می‌شود؛ لذا آزادسازی سراسری این بخش‌ها، احتمال دارد آسیب جدی به واحدها تحمیل کرده و به عدم توسعه زنجیره‌های پایین‌دستی مرتبط با آنها منجر شود. در این مطالعه سعی شده که با درک واقعیات اقتصاد صنعتی و تجاری دو کشور، آن دسته از صنایع که امکان بیشتری در جهت حذف حمایت تعرفه‌ای دارند، معرفی شوند. بر این اساس، بر مبنای مزیت‌های نسبی و رقابتی تولیدی و صادراتی هر دو کشور، صنایع دارای پتانسیل آزادسازی تجاری، معرفی شده‌اند: الف) در مورد ترکیه: صنایع شامل پوشاک، منسوجات، مبلمان، کانی غیرفلزی و لاستیک و پلاستیک؛ ب) در مورد ایران: صنایع شامل کانی غیرفلزی، فلزات اساسی، شیمیایی دارویی، پالایشگاه‌های نفت و شیمیایی. پیشنهاد می‌شود با هدف دستیابی به موافقت‌نامه تجارت آزاد در بلندمدت، حرکت به سمت آزادسازی تجاری از طریق کاهش سطوح تعرفه‌ای از سوی دو طرف تجاری ابتدا در گام نخست در قالب گسترش و تعمیق موافقت‌نامه تجارت آزاد بخشی دنبال شود و آنگاه در تداوم در گام‌های بعدی در بلندمدت به برقراری موافقت‌نامه تجارت آزاد سراسری در صنایع کارخانه‌ای اندیشید.