مطالعه تطبیقی جهل موضوعی و حکمی در حقوق کیفری ایران و فقه امامیه

جهل یکی از موضوعات پیچیده و چالش‌برانگیز در فقه امامیه و حقوق کیفری است. ماده 144 قانون مجازات اسلامی (در فصل شرایط مسئولیت کیفری) به جهل موضوعی و ماده 155 همان قانون (در فصل موانع مسئولیت کیفری) به جهل حکمی اشاره کرده است. با وجود اختصاص مواد قانونی جداگانه به این دو نوع جهل، تفاوت‌های بنیادین میان آن‌ها و آثار کاربردی این تفاوت‌ها در حقوق کیفری، همچنان با ابهاماتی همراه است که منجر به اختلاف‌نظرهایی در تفسیر قانون شده است. علاوه‌بر حقوق موضوعه، در فقه اسلامی نیز این دو نوع جهل منشا اختلاف‌نظرهایی هستند. بررسی تطبیقی دیدگاه‌های فقهی و حقوقی مطرح‌شده در این زمینه، مطالعهٔ پژوهشی جامعی را می‌طلبد. چنین مطالعه‌ای تفاوت‌های این دو نوع جهل از حیث ماهیت، شرایط تحقق و آثار را روشن می‌کند. تبیین این تفاوت‌ها، قضات، وکلا و طرفین پرونده را رهنمود می‌کند، در مواجهه با ادعای جهل متهم، رویکرد و روند مشخص‌تر و منسجم‌تری را اتخاذ نمایند. پژوهش حاضر با بهره‌برداری از منابع کتابخانه‌ای مرتبط و کاربست روش توصیفی-تحلیلی، تفاوت‌های مهم مبنایی و کاربردی بین جهل موضوعی و حکمی را برشمرده است. اختلاف در متعلق، علت پیدایش، نیاز به تحقیق و تفحص و حکم ارشادِ جاهل به‌عنوان تفاوت‌های ریشه‌ای و بنیادین و اختلاف در معیار سنجش و بار اثبات، اجرای برائت یا احتیاط در شبهات تحریمی، امکان یا عدم امکان اعمال قواعد فقهی، استناد به حدیث رفع در اجرای اصل برائت، اثر جهل موضوعی و حکمی در قتل به اعتقاد مهدورالدم‌ بودن و تحقق جرم و مسئولیت کیفری در زمرهٔ تفاوت‌های کاربردی قرار گرفته است.

comparative study of ignorance of fact and ignorance of law in iranian criminal law and islamic jurisprudence

ignorance is one of the complex and challenging topics in islamic jurisprudence and criminal law. article 144 (in the chapter of the conditions of criminal responsibility) and article 155 (in chapter of the impediments to criminal responsibility) refers to ignorance of fact. despite the allocation of separate legal articles to these two types of ignorance, the fundamental differences between them and the practical effects of these differences in criminal law are still accompanied by ambiguities that have led to disagreements in the interpretation of the law. in ddition to statutory law, these two types of ignorance are also the source of disagreements in islamic jurisprudence. a comparative study of jurisprudential and legal views raised in this field requires a comprehensive research study. such a study clarifies the differences between these two types of ignorance in terms of nature, conditions of realization and effects. the explanation of these differences guides the judges, lawyers and parties of the case to adopt a more specific and coherent approach and process, when facing the claim of ignorance of the accused. the present research, by using related library resources and applying the descriptive-analytical method, has listed the important basic and practical differences between ignorance of fact and ignorance of law. disagreement on the subject, the cause of its emegence, the need for research and the ruling of guidance of the ignorant as the root and fundamental differences, and the disagreement in the measurement criterien and the burden of proof, the application of the presumption of innocence or caution in the prohibitive doubts, the possibility or impossibility of applying jurisprudence rules, reliance on hadith al-raf in applying the presumption of innocence, the impact of ignorance of fact and law on homicide in belief of being mahdoor al-dam and realization of crime and criminal responsibility are categorized as practical distinctions.