نقد و تحلیل کارکرد مفاهیم و مصطلحات صوفیه در دیوان نزاری قهستانی

سعدالدّین بن شمس الدّین بن محمّد نزاری قهستانی، از شعرای نیمة دوّم سدة هفتم و آغاز قرن هشتم است. خانوادۀ نزاری از اسماعیلیانی بودند که از تهاجم مغول جان‌به‌دربردند. در دوره‌ای که او می‌زیست، حکومت الموتیان به‌وسیلۀ مغولان ازبین‌رفته‌بود و اسماعیلیّه به‌خاطر عقایدشان در سختی و تنگنا به‌سرمی‌بردند و تحتِ تعقیب و آزار قرارمی‌گرفتند. نزاری شاعر و کارگزار درباری دو حکومت دست‌نشاندة مغول، یعنی آل کُرت و مهربانی بود. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که نزاری الفاظ و مصطلحات صوفیه را به‌شیوه‌ای نمادین و با ظاهر صوفیانه و به‌منظور نشر افکار اسماعیلی به‌کارگرفته‌است یا آنکه عمیقاً تحتِ‌تاثیر افکار صوفیه قرارگرفته و شاعری صوفی محسوب‌می‌شود؟ حاصل تحقیق نشان‌می‌دهد نزاری به‌صورتِ تقیّه، برای حفظ جان خویش در زیر پوشش تصوف می‌زیست و برای آنکه مجال سخن و نشر عقیده داشته‌باشد به اصطلاحات عرفانی روی‌آورد، عرفان در آن روزگار، ‌اندیشة رایج و مقبول بود. مراقبت دائمی نزاری در پنهان‌داشتن هویّت اسماعیلی خویش از حامیانش که ضدِاسماعیلی بودند، ناگزیر به‌گونه‌ای در آثارش انعکاس‌یافته‌است؛ بدین ترتیب که شاعر عقاید اسماعیلی خویش را به شیوه‌ای نمادین و یا تلویحی و به ظاهر با مفاهیم صوفیانه بیان‌کرده‌است. مقهور و متهم‌شدن نزاری در پایان کار نیز بیش از آنکه براثرِ حمایت از افراد اسماعیلی باشد به نوعی انعکاس اندیشه‌های اسماعیلی در اشعار اوست. خطوط فکری شاعر و تطابق آن با منابع اندیشة اسماعیلی آن دوره، همچنین نمایاندن هنر نزاری برای نشر پوشیده و بادوام عقیده،‌ وجوه اشتراک و افتراق اندیشة او را با افکار صوفیانه نشان‌می‌دهد.

criticism and analysis of the function of sufi concepts and terms in diwan-e- nizari qohestani

saad al-din bin shams al-din bin muhammad nizari qohestani is one of the poets of the second half of the 7th century and the beginning of the 8th century. the nizari family was one of the ismailis who survived the mongol invasion. during the period when he lived, the alamutian government was destroyed by the mongols, and the ismailis were persecuted and harassed because of their beliefs. nizari was a poet and court official of two mughal governments, al-kurt and mehrabani. the main question of the current research is whether nizari used sufi words and terms in a symbolic way and with a sufi appearance in order to spread ismaili thoughts, or was he deeply influenced by sufi thoughts and is considered a sufi poet? the result of the research shows that nizari lives under the cover of sufism in order to preserve his life, and in order to have the opportunity to speak and publish his opinion, he turns to mystical terms, mysticism was a common and acceptable thought at that time. nezari’s constant care in hiding his ismaili identity from his supporters, who were anti-ismailis, is inevitably reflected in his works; in this way, the poet has expressed his ismaili beliefs in a symbolic or implied way and apparently with sufi concepts. nizari’s subjugation and accusation at the end of the work is more than a result of supporting ismaili people, it is a kind of reflection of ismaili thoughts in his poems. the poet’s lines of thought and its compatibility with the sources of ismaili thought of that period, as well as the display of nizari’s art for the covert and durable publication of the idea, show the commonalities and differences of his thought with sufi thoughts