تحلیلی بر الگوی فضایی توزیع و پراکندگی واحدهای خدماتی فرا محله‌ای در شهر با استفاده از قابلیت‌های تحلیل فضایی و آمار فضایی در محیط arcgis (مطالعه موردی: واحدهای داروخانه‌ شهر اردبیل)

زمینه و هدف: توزیع فضایی خدمات و امکانات شهری، به‌ویژه در حوزه بهداشت و سلامت، از موضوعات کلیدی در برنامه‌ریزی شهری است. داروخانه‌ها به‌عنوان واحدهایی با نقش مهم در تامین دارو و خدمات سلامت، باید از نظر مکانی به‌گونه‌ای توزیع شوند که عدالت فضایی و دسترسی عادلانه برای همه شهروندان فراهم شود. ازاین‌رو، ارزیابی کیفی و کمی کاربری‌ها در ساختار فضایی شهر و بررسی تناسب مکانی آن‌ها در پهنه‌های مشخص، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شهر اردبیل در سال‌های اخیر با رشد سریع جمعیت و توسعه فیزیکی روبه‌رو بوده است که این موضوع، لزوم گسترش و توزیع مناسب خدمات دارویی را دوچندان کرده است. هدف این پژوهش بررسی الگوی پراکنش، وضعیت توزیع و جایگزینی فضایی داروخانه‌ها در سطح نواحی شهر اردبیل با استفاده از قابلیت‌ها و ابزارهای مربوطه در arcgis می‌باشد.روش شناسی: این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است و داده‌های مورد نیاز از طریق روش‌های اسنادی و میدانی گردآوری شده‌اند. جامعه آماری شامل کلیه داروخانه‌های فعال در سطح شهر اردبیل است. با توجه به عملکرد فرامحله‌ای داروخانه‌ها، تحلیل‌ها در مقیاس نواحی شهری انجام گرفته است. برای بررسی الگوی فضایی توزیع و پراکندگی داروخانه‌ها، از چندین قابلیت تحلیلی در محیط arcgis استفاده شده است؛ از جمله تحلیل لکه‌های داغ (getis-ord gi) برای شناسایی خوشه‌های معنادار آماری*، شاخص خودهمبستگی فضایی موران (moran’s i) برای سنجش میزان وابستگی مکانی، و تحلیل میانگین نزدیک‌ترین همسایگی  برای تشخیص نوع الگوی خوشه‌ای یا پراکنده در توزیع مکانی داروخانه‌ها. داده‌های مکانی با استفاده از gps برداشت و از طریق google earth به محیط arcgis منتقل شده‌اند. ترکیب هم‌زمان این ابزارهای تحلیلی همراه با دقت بالای داده‌های مکانی، نوآوری اصلی این پژوهش در مقایسه با مطالعات پیشین به شمار می‌رود.یافته‌ها و نتیجه‌گیری: به لحاظ تعداد، ناحیه 2-1 با 57 داروخانه به‌عنوان کانون اصلی تجمع داروخانه‌ها در اردبیل شناخته می‌شود، درحالی‌که نواحی 2-3، 2-4 و 1-5 هر یک تنها دارای یک داروخانه هستند. نتایج تحلیل لکه‌های داغ (hot spot) نشان‌دهنده مقادیر بالای z و موقعیت لکه داغ در ناحیه 2-1 با سطح اطمینان 99٪ است، درحالی‌که سایر نواحی چنین وضعیتی ندارند. شاخص موران (0.0808) نشان‌دهنده پراکنش تصادفی داروخانه‌ها در سطح نواحی شهر است. با این حال، نسبت میانگین نزدیک‌ترین همسایگی (0.49) گویای الگوی خوشه‌ای در توزیع فضایی داروخانه‌ها در سطح شهر اردبیل است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد توزیع داروخانه‌ها در اردبیل از تمرکز فضایی در برخی نواحی، به‌ویژه ناحیه 2-1، برخوردار است که منجر به نابرابری در دسترسی شده است. نواحی مرکزی به دلیل نزدیکی به مراکز درمانی، خدمات بیشتری ارائه می‌دهند، درحالی‌که مناطق حاشیه‌ای با کمبود مواجه‌اند. الگوی خوشه‌ای پراکنش داروخانه‌ها، کارایی خدمات را در برخی نقاط افزایش داده، اما عدالت فضایی را کاهش داده است. این پژوهش بر لزوم بازنگری در سیاست‌گذاری مکانی داروخانه‌ها و توزیع متعادل‌تر آن‌ها برای بهبود دسترسی و افزایش کارایی نظام سلامت شهری تاکید دارد.

an analysis of the spatial pattern of distribution and dispersion of extraneous service units in the city using spatial analysis and spatial statistics capabilities in the arcgis environment (case study: pharmacy units in the city of ardabil)

background and objective: the spatial distribution of urban services and facilities, particularly in the field of health and healthcare, is a key issue in urban planning. pharmacies, as critical units for providing medications and health services, must be spatially distributed in a way that ensures spatial justice and equitable access for all citizens. therefore, both qualitative and quantitative assessments of land use within the city’s spatial structure and their locational suitability across defined zones are of great importance. in recent years, ardabil has experienced rapid population growth and physical expansion, intensifying the need for the development and equitable distribution of pharmaceutical services. the aim of this study is to examine the pattern of distribution, spatial dispersion, and location allocation of pharmacies across the districts of ardabil city using the capabilities and tools of arcgis.methodology: this research is descriptive-analytical in nature and the required data were collected through documentary and field methods. the statistical population includes all active pharmacies in the city of ardabil. considering the trans-neighborhood operation of pharmacies, the analyses were conducted at the scale of urban areas. to examine the spatial pattern of distribution and dispersion of pharmacies, several analytical capabilities were used in the arcgis environment; including hot spot analysis (getis-ord gi) to identify statistically significant clusters*, moran’s spatial autocorrelation index (moran’s i) to measure the degree of spatial dependence, and nearest neighbor mean analysis to identify the type of cluster or dispersed pattern in the spatial distribution of pharmacies. spatial data were collected using gps and transferred to the arcgis environment via google earth. the simultaneous combination of these analytical tools along with the high accuracy of spatial data is the main innovation of this research compared to previous studies.results and findings: in terms of quantity, district 2-1, with 57 pharmacies, represents the main concentration center of pharmacies in ardabil, whereas districts 2-3, 2-4, and 1-5 each have only one pharmacy. the results of hot spot analysis indicated high z-values and a significant hot spot in district 2-1 with a 99% confidence level, while other districts did not exhibit similar patterns. the moran’s i index (0.0808) suggests a random distribution pattern of pharmacies across the city districts. however, the average nearest neighbor ratio (0.49) indicates a clustered pattern in the spatial distribution of pharmacies within ardabil. the study reveals a spatial concentration of pharmacies in certain districts of ardabil, particularly in district 2-1, leading to unequal access across the city. central districts benefit from better service coverage due to their proximity to healthcare centers, while peripheral areas face shortages. although this clustering improves efficiency in some areas, it undermines spatial equity. the research highlights the need to revise location policies for pharmacies and calls for a more balanced distribution to enhance access, improve service efficiency, and promote equity in the urban health system.