مطالعۀ ساختاری و محتوایی مولفه‌های بصری کتیبه‌نگاری در قالی‌های ترنجی و محرابی دورۀ صفوی

دورۀ صفوی، نقطۀ اوج هنرکتیبه‌نگاری و زمینه‌ساز راه‌یابی آن به هنرهای صناعی از جمله، قالی‌بافی به‌شمار می‌آید. به‌یقین بیشترین حضور کتیبه‌نگاری در قالی‌های ترنجی و محرابی می‌باشد. اگرچه محدودیت جنس و بافت قالی در نگارش این نوع کتیبه‌ها، آن‌ها را از کتیبه‌نگاری در معماری و فلزکاری متمایز می‌کند، اما با نگاهی موشکافانه می‌توان دریافت که مولفه‌های بصری شاخصی در این قالی‌ها وجود دارند که از حیث ساختار و محتوا، تفاوت‌های آشکاری میان قالی‌های کتیبه‌دار ترنجی و محرابی پدید آورده‌اند. به‌نظر می‌رسد مضامین محتوایی و همچنین کاربرد متفاوت این دو نقش، تاثیر چشمگیری در وجوه اشتراک و افتراق مولفه‌های بصری درکتیبه‌های نوشتاری این قالی‌ها داشته که تا‌کنون به‌صورت مشخص به آن پرداخته نشده است. از این رو تاکید این پژوهش بر شناخت آن‌ها متمرکز است. پرسش اصلی این است، تفاوت‌های ساختاری و محتوایی در مولفه‌های بصری کتیبه‌نگاری قالی‌های ترنجی و محرابی دورۀ صفوی در چه زمینه‌هایی وجود دارد؟ این پژوهش، به شناخت ساختاری و محتوایی مولفه‌های بصری شاخص و تفاوت‌های آن‌ها در کتیبه‌نگاری قالی‌های ترنجی و محرابی دورۀ صفوی می‌پردازد و به روش توصیفی-تطبیقی و گردآوری اطلاعات آن به شیوۀ کتابخانه‌ای صورت گرفته است. جامعۀ آماری شامل هفت تخته‌ قالی ترنجی و هفت تخته قالیچۀ محرابی مربوط به اواسط قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری قمری است که در زمرۀ نمونه‌های شاخص موجود از هر نقش به‌شمار می‌آید. نتایج حاصل از مطالعه مولفه‌های بصری کتیبه‌نگاری‌ در قالی‌های ترنجی و محرابی دورۀ صفوی، نشان از وجوه افتراق چشمگیری در بین آن‌ها می‌دهد. مولفه‌های بصری کتیبه‌های نوشتاری در قالی‌های محرابی نسبت به قالی‌های ترنجی تنوع بیشتری دارند و نوشتار در آن‌ها نقش اساسی‌تری ایفا می‌کند. در مقابل، کتیبه‌های قالی‌های نقش ترنجی به‌عنوان بخشی جزئی‌تر در متن نقوش اسلیمی قالی قرار می‌گیرند و غالباً ساختار کتیبه‌نگاری‌ها از یک روش بهره گرفته است. البته اشتراکاتی در مولفه‌هایی مانند فضاسازی و ریتم و همچنین استفاده از خط نسخ درکتیبه‌های هر دو نقش وجود دارد.

structural and content analysis of visual components of calligraphic inscription in safavid period toranji and mehrabi carpets

the safavid period marks the pinnacle of calligraphic inscription art and sets the foundation for its integration into industrial arts such as carpet weaving. the calligraphic inscription has the most significant presence in toranji and mehrabi carpets. although the material and texture limitations of carpets distinguish them from calligraphic inscriptions in architecture and metalwork, a careful examination reveals distinctive visual components in these carpets that have resulted in apparent differences in structure and content between calligraphic toranji and mehrabi carpets. the thematic content and different applications of these two patterns seem to have a significant impact on the similarities and differences of the visual components in the written calligraphic inscriptions of these carpets, which have not been explicitly addressed until now. hence, the focus of this study is on understanding these components. what are the structural and content differences in the visual components of calligraphic inscription in toranji and mehrabi carpets during the safavid period? this research aims to explore the structural and content aspects of prominent visual components and their differences in calligraphic inscription in toranji and mehrabi carpets during the safavid period. this study used a descriptive-comparative method and gathered data through library research. the sample included seven toranji carpets and seven mehrabi carpets dating from the mid-9th to the early 11th century ah (islamic calendar). the samples were among the representative samples available for each type. the study of the visual components of calligraphic inscriptions in toranji and mehrabi carpets during the safavid period demonstrates significant differences between them. the calligraphic inscriptions in mehrabi carpets exhibit a greater diversity in visual components compared to toranji carpets, with the script playing a more fundamental role. on the other hand, calligraphic elements in toranji carpets are considered a more localized part of the arabesque patterns in the carpet’s design, often following a consistent approach. however, there are shared elements such as spatial composition, rhythm, and the use of naskh script in the calligraphic inscriptions of both types of carpets.