پدیدارشناسی مفهوم محله با تاکید بر محلات شهر شیراز در دوران قاجار

در گذر از جامعۀ شهری سنتی در ایران به اجتماع معاصر، انتقالی معرفتی از مفهوم منظر شهری و ادراک شهروندان از شهر روی داده است. اساس مدیریت شهری شهرهای سنتی و مداخله در آن اجتماع‌ محور و مبتنی بر نظامی اجتماعی بود که پیروِ انتقال صورت‌گرفته جای آن را متخصصین و مدیران مبتنی بر قدرت/دانش در شهرهای معاصر گرفتند. محله به‌عنوان یکی از مهمترین ارکان شهر سنتی و اساس شکل‌گیری شهر تحت کل‌های کوچک، بستر مداخلات اجتماعی و حس تعلق به مکان را برای ساکنین ایجاد کرده و در واقع وطن هر فرد محسوب می‌شد. با توسعه‌های معاصر و تغییرات بنیادین در نظام سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، و گذار به جامعۀ مدرن، مفاهیم نوینی نظیر منطقه و ناحیه با تقسیمات تخصص‌محور به‌منظور مداخله در شهر جایگزین مفهوم محله شد و برساخت اجتماعی شهر تحت مفهومی برخواسته از زمینه با مشارکت مردمی جای خود را به برساخت سیاسی فضاهای شهری تحت نفوذ حکومت مرکزی داد. در حال حاضر پژوهشگران و مدیران در نظر و عمل به‌دنبال احیای مفاهیمی همچون محله هستند. هدف از این پژوهش بررسی منظر محلات شیراز در دوران گذار از شهر سنتی به شهر معاصر است. پژوهش در پی پاسخ به این سوال اساسی است که آیا شکل‌گیری فضاهای شهری در دوران قاجار مبتنی بر نظام محله‌ای، منجر به مرزبندی اجتماعی تحت عنوان محله بود؟ آیا تقسیمات محله در ادراک ساکنین و بازتولید فضا موثر بود؟ به‌منظور پاسخگویی به سوال پژوهش با روش پژوهش اسنادی، نقطۀ عطف انتقال از شیراز سنتی به معاصر بررسی شده و با رویکردی پدیدارشناسانه، نمود ادراک شهروندان از شهر سنتی شیراز بر مبنای آثار به‌جای مانده از قبیل اسناد و اشعار، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که منظر شهر سنتی و تجارب زیستۀ ساکنین تا اواخر دوران قاجار متفاوت از شیراز امروزی است که در پژوهش‌ها و اقدامات تخصصی، صرفاً به جنبۀ کالبدی بافت تاریخی شیراز توجه شده و تنها آثار تجسمی به‌جای‌مانده از مقیاس کلان‌شهری تا مقیاس خُرد هنرهای مستظرفه بدون توجه به تجارب زیستۀ ساکنین قدیم بررسی می‌شود. احیای مفاهیمی مردمی نظیر محله و حراست از بافت تاریخی در درجۀ اول مستلزم نگاهی پدیدارشناسانه به کالبد و معناست که پژوهشگر در فضایی مشابه مخاطب حلول کند و به‌طور عمیق با پدیده‌های شهر سنتی نظیر محله مواجه شود.