روش‌شناسی عبدالقاهر جرجانی در نظریه نظم

نظریۀ نظم عبدالقاهر جرجانی، از گذشته تا امروز، پیوسته در کانون توجه عالمان و پژوهشگران بلاغت بوده است. برای دستیابی به فهم درست‌تر و نزدیک‌تر به مقصود جرجانی، روش‌شناسی نظریۀ نظم بسیار سودمند و راهگشاست. هدف از این مقاله کشف روش‌شناسی عبدالقاهر جرجانی در نظریۀ نظم است که نشان می‌دهد جرجانی در پی آن نبوده که تنها، دیدگاه خود دربارۀ معجز بودن قرآن را بیان کند؛ بلکه می‌خواسته نظریه‌ای را پی بریزد تا خواننده از طریق آن، خود، معترف به اعجاز قرآن شود. در همین راستا، جرجانی در تبیین نظریۀ خود برای مخاطبان، تنها به ذکر اصل یا نمونۀ درست تکیه نمی‌کند؛ بلکه او افزون بر بیان مثال‌هایی که دارای نظم عالی هستند، یا جوانبی که خود درستشان می‌داند، به ذکر نمونه‌ها و جوانب سست و حتی فاسد نیز روی می‌آورد تا مخاطب با مقایسۀ میان این انواع، خود به درستی نظریۀ جرجانی معترف شود. سازوکار دیگر او در نشاندن مطلب در ذهن و دل مخاطب، یکی بیان وجوه مزیت است؛ چیزی که به گفتۀ او، عالمان پیشین در بیان آن کوتاهی کرده‌اند؛ روش دیگر، بهره جستن از قیاس منطقی است تا حکم اصلی را بر فرعی جاری کند. با ذکر سه اصل در روش‌شناسی او، یعنی قیاس منطقی که شامل هفت شاخه و یک اصل کلی است؛ قیاس نحوی و نیز بیان وجوه مزیت، درنهایت نتیجه گرفته‌ایم که جرجانی صرفاً در تلاش برای دفاع از اعجاز قرآن نبوده است؛ بلکه او به دنبال تاسیس نظریه‌ای در بلاغت بوده تا با تبیین کامل آن، مخاطب خود به اعجاز قرآن اقرار کند.