حقیقت «جان‌شناسی» و راه‌کارها و پیامدهای آن از دیدگاه مولوی

جلال الدین بلخی (مولوی) از معرفت نفس به «جان‌شناسی» تعبیر می‌کند: «آن‌که تو جان خوانیش، کی جان بود جان شناسی پیشه‌ی مردان بود» (مولوی، 1380، ص 1045). ایشان حق تعالی را ««جانِ جانان» و ژرف‌ترین لایه‌ی وجودی انسان بر‌شمرده و برای جان و روح انسانی ویژگی‌های ذیل را بر‌می‌شمارد: جان، جام جهان نمای هستی است به گونه‌ای که همه‌ی عوالم هستی اعم از مادّه و مثال و عقل و الوهیت، نمونه و نماینده‎ای در وجود انسان دارند. مولوی فربه‌شدن جان انسان را در گرو خودآگاهی و با خبر بودن جان از حقایق غیبی می‌داند. ایشان بر این باورند که دل و جان انسان می‌تواند از مرتبه‌ی جمادی تا مرتبه‌ی ‌فرا‌عقلی و فنای فی الله سیر و تکامل نماید و به مرتبه‌ای دست یابد که حقیقه الحقایق در او تعیّن و تجلی پیدا کند. از دیدگاه مثنوی آدمی نباید «من» خود را با «تن» خود اشتباه گرفته و در خانه‌ی بیگانه سکنی گزیند؛ زیرا دل انسان از یک فسحت و فراخی برخوردار است که می‌تواند به مقام «کون جامع» دست‌یابد. مراتب وجودی انسان از دیدگاه مولوی عبارت است از: 1- جسم؛ 2- روح؛ 3- عقل؛ 4- روح وحی؛ 5- فنای فی الله. مهم‌ترین موانع جان‌شناسی از منظر مولانا: انانیت، توجه افراطی به جنبه‌ی حیوانی و تن، گناهان و هوس‌ها می‌باشد. از سوی دیگر صیقل دادن دل مهم‌ترین راه‌کار برای دستیابی به معرفت نفس می‌باشد. در این پژوهش ماهیت جان انسان و مراتب باطنی او و نیز موانع و عوامل خودآگاهی شهودی از منظر مولوی بررسی خواهد کرد.

the reality of “soul-knowledge” and its methods and consequences from rumi’s perspective

jalāl al-dīn muḥammad rūmī refers to self-knowledge as “soul-knowledge.” the question of the nature of the “soul” and the levels and methods of its intuition is among the significant issues that rumi seeks to address. he considers the almighty as the “soul of souls” and the deepest layer of human existence, attributing the following characteristics to the human soul: the soul is the mirror of the universe, so that all realms of existence, including matter, the imaginal world, intellect, and divinity, have a counterpart within the human being. rumi believes that the enrichment of the human soul depends on self-awareness and the soul’s knowledge of hidden truths. he holds that the heart and soul of a person can progress from the mineral level to the supra-rational level and annihilation in allah (fanāʾ fi allah), reaching a stage where the reality of realities manifests within them. from rumi’s perspective, one should not mistake his “self” for his “body” and reside in a foreign abode, as the human heart possesses a vastness that can attain the status of the “universal being.” the levels of human existence from rumi’s viewpoint include: 1. body; 2. spirit; 3. intellect; 4. the spirit of revelation; 5. annihilated spirit in allah. the most significant obstacles to soul-knowledge, according to rumi, are egotism, excessive attention to the animalistic aspect and the body, sins, and desires. on the other hand, polishing the heart is the most crucial method for attaining self-knowledge. this research, using a descriptive-analytical method, will examine the nature of the human soul (self) and its inner levels, as well as the obstacles and factors of intuitive self-awareness from rumi’s perspective.