جانمایی حوزه آبخیز فخران خراسان جنوبی در نردبان مدیریت آبخیز

مقدمه: در دهه‌های گذشته گسترش نیازهای انسانی، تغییرات آب‌ و ‌هوایی، شهرنشینی و توسعه سریع صنعت، کشاورزی فشرده، خشک‌سالی، سیلاب و فرسایش خاک سبب تخریب آبخیزها شده است. از طرفی دیگر افزایش تقاضا برای بهره‌برداری از منابع طبیعی در شرایط فعلی آبخیزهای کشور تخریب روزافزون منابع اصلی حیات انسان، یعنی خاک ‌و آب را در پی داشته است. عدم توازن در عملکرد آبخیزها سبب شده است تا کارکردهای مختلف هیدرولوژیک، بوم‌شناسی، اقتصادی و اجتماعی با مشکل مواجه شده و سلامت و عملکرد متوقع از آبخیزها کاهش یابد. ‌از‌این‌رو مدیریت آبخیزها برای حفظ سلامت و پایداری آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. لذا رویکردهای جامع مدیریتی در راستای پایداری منابع طبیعی موردنیاز است.  مواد و روش‌ها: حوزه‌های آبخیز به‌عنوان سامانه‌های اجتماعی بوم‌شناسی به دلیل تعامل بین اجزای بوم‌سازگان، انواع فعالیت‌هایی که در آن‌ها انجام می‌شود و پویایی این سامانه‌ها، دارای پیچیدگی‌های مدیریتی هستند  به این دلیل لازم است در آن‌ها رویکردهای مختلف مدیریت آبخیز در نظر گرفته شود. در نردبان ‌‌‌مدیریت آبخیز سه رویکرد اصلی به نام‌های مدیریت غیر‌یکپارچه (تکه‌تکه) ‌آبخیز˓ مدیریت ‌یکپارچه آبخیز‌ و مدیریت‌ جامع آبخیز‌ مشخص شده‌اند که هریک از این رویکرد‌ها مطابق با نردبان مدیریت آبخیز دارای مجموعه‌ای از رویکردهای فرعی است که برای دستیابی به اهداف رویکرد اصلی باید پله به پله بررسی شوند و هر حوضه بر اساس رویکر‌دهایی که در مطالعات خود لحاظ کرده‌اند در پله‌های مختلفی از این نردبان قرار می‌گیرند. نتایج پژوهش­ها­ در ایران حاکی از آن است که رویکردهای مدیریتی غیریکپارچه ‌آبخیز، ‌یکپارچه آبخیز و مدیریت‌ جامع حوزه­های آبخیز‌ و جایگاه آبخیزها در نردبان مدیریت آبخیز کمتر مورد ارزیابی قرار گرفته است. لذا در پژوهش حاضر به جایگاه حوزه آبخیز فخران خراسان جنوبی در نردبان مدیریت آبخیز پرداخته شده است.  نتایج و بحث: بر اساس مطالعات انجام‌شده در این حوزه آبخیز از رویکرد مدیریت غیریکپارچه آبخیز، رویکردهای فرعی بین‌رشته‌ای و رویکرد حوزه آبخیز انجام شده لیکن با توجه به اینکه رویکرد اجرایی پژوهشی ازجمله ارزیابی سلامت و پایداری که از موارد مهم این رویکرد به شمار می‌رود در این آبخیز لحاظ نشده است، حوزه آبخیز فخران در پله سوم از رویکرد غیریکپارچه آبخیز قرار دارد. نتیجه‌گیری: طبیعی است بخش عمده‌ای از این کمبودها و قرار نگرفتن مطالعات این آبخیز در پله‌های بالاتر از نردبان مدیریت آبخیز متوجه شرح خدمات عمومی، مشابه و کلی مطالعات تفضیلی اجرایی موجود است که طبعاً ضرورت بازنگری شرح خدمات هدف‌مدار و مشکل ‌محور در این‌گونه مطالعات را تایید می‌کند؛ بنابراین مسئولین و سیاست‌گذاران حوزه آبخیزداری باید همگام با تغییر نیازهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مدیریتی از رویکردهای جدید علمی و جامعه محور در راستای شناخت مسائل مرتبط با آبخیزها و ارائه راه‌ حل‌ های متناسب با آن‌ها استفاده نمایند.

position of the fakhran watershed in iran’s south khorasan province in the watershed management ladder

introduction: in the past decades, the development of human needs, climate changes, urbanization, and the rapid development of industry, agriculture, drought, floods, and soil erosion have caused watershed degradation. on the other hand, resources are used to exploit natural resources. an imbalance in the functioning of watersheds causes various hydrological, ecological, economic, and social functions to face various problems and reduce the watershed health and associated functions. a healthy watershed plays an essential role in ensuring the stability of socio economic systems and improving human well being. due to their complexity, they should be restored and controlled through ecological risk assessment to ensure their restoration and effective management. therefore, comprehensive watershed management is vital to maintaining the health and sustainability of natural resources and watersheds.materials and methods: watersheds as socio ecological systems have management complexities due to the interaction between the components of ecosystems, the types of activities carried out in them, and the dynamics of these systems. hence, it is necessary to consider different watershed management approaches to conserve watershed services appropriately. towards that, the watershed management ladder (wml) consists of three main approaches: non integrated (fragmented) watershed management, integrated watershed management, and comprehensive watershed management. it is being employed to recognize the position of the watershed in the study ladder. in this research, a field visit to the region was first conducted to draw a conceptual model according to the goals, visions, and missions of the stakeholders. the detailed implementation studies of the fakhran watershed were then comprehensively reviewed with the primary goal of evaluating the management position of the fakhran watershed in the watershed management ladder. in this regard, at first, the management approaches of the ladder were explained. then, each approach was investigated according to the detailed implementation studies of the study watershed. on the other hand, since each watershed is placed on the rungs of this ladder according to the conditions and research carried out, brief solutions necessary to move to higher rungs in the fakhran watershed were also presented.