کاربست رویکرد تفکر سیستمی در تحلیل وقایع حدی (مطالعه موردی: حوزه آبخیز کارون)

مقدمه: رشد جمعیت و طبیعتاً افزایش نیاز و تقاضا موجب تحمیل فشار بر منابع طبیعی و ناپایداری در کارکرد حوزه‌های آبخیز شده است به طوری که رفتار اکوسیستم در حفاظت از زیستگاه ها و تنوع زیستی، مهار فرسایش و رسوب، خاک سازی و ذخیره آب، مطبوعیت محیط‌زیستی، رفع نیازهای فرهنگی و به‌طورکلی ارائه مستمر خدمات اکوسیستمی دچار اختلال شده است. پویندگی و تغییرپذیری اجزای سیستم‌های انسانی-طبیعی که تغییرات اقلیمی آن را پیچیده تر کرده است، پیش بینی و برنامه ریزی برای بهره وری پایدار از خدمات اکوسیستمی حوزه آبخیز را با عدم قطعیت همراه می سازد. به‌طوری‌که تصمیم گیری برای بهره برداری از منابع آب و سایر کالاهای مشاع محیط زیستی توام با خطا می شود. خطا در تصمیم گیری به تدریج زمینه را برای ظهور ناپایداری واحد حوزه آبخیز و حرکت به سمت آستانه ها مهیا می کند. در پژوهش کنونی با اتکا به رویکرد تفکر سیستمی حوزه آبخیز کارون به‌عنوان یک سیستم انسانی-طبیعی در نظر گرفته شده و پنج مورد از کهن‌الگوهای تحلیل سیستمی شامل تراژدی منابع مشترک، درمان های بدتر از درد، انتقال فشار از راه‌حل های اساسی به راه حل های موقتی، تشدید رقابت و تنزل اهداف به‌منظور واکاوی در سیاست‌گذاری‌های مدیریت منابع آب بررسی شده است. این ساختارها که در ادبیات تحلیل سیستم شناخته‌شده هستند به تصمیم گیران و مدیران برای حل بخش عمده ای از مشکلات یک سیستم کمک می کنند.مواد و روش‌ها: پژوهش کنونی در سه گام اصلی انجام شده است. در گام اول پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای وضعیت موجود حوزه آبخیز کارون بیان شده است و ماهیت سامانه آب از نظر قرارگیری در دسته ی سیستم پیچیده و یا سیستم سخت مشخص می شود. در گام دوم با استناد به ادبیات پژوهش پنج مورد از مهم ترین ساختارهای شناخته شده در تحلیل پویایی سیستم که کارایی مناسبی برای درک درهم تنیدگی سیستم های انسانی-طبیعی دارند به‌منظور بررسی اثرگذاری رفتار انسان در مدیریت منابع آبی حوزه آبخیز کارون بررسی شده است. در گام سوم بر اساس رویکرد تفکر سیستمی چگونگی رخداد وقایع حدی و نقش آن ها در پایداری حوزه آبخیز کارون بررسی شده است.نتایج و بحث: نتایج این پژوهش نشان می دهد که نگرش خطی در مدیریت منابع آب که معلول خلا تفکر سیستمی است از طریق انقطاع در زنجیره ای از روابط گوناگون سامانه آب با دیگر اجزای اکوسیستم موجب ناپایداری و تشدید وقایع حدی مثل سیل، خشک‌سالی، نزاع بر سر آب و ... در حوزه آبخیز کارون شده است. واکاوی مبتنی بر تفکر سیستمی در این پژوهش نشان می دهد که برخی از رفتارهای تکراری در حوزه آبخیز کارون ساختارهای شناخته‌شده‌ای در رویکرد پویایی سیستمی هستند که تحت عنوان کهن‌الگوهای تحلیل سیستم در حوزه آبخیز کارون فعال هستند. کارکرد نهایی حوزه آبخیز کارون در گرو شناسایی، مهار و تغییر این ساختارها به سمت پایداری و ارائه مستمر خدمات اکوسیستمی است.نتیجه ‌گیری: پژوهش حاضر نشان می دهد که اتکا به اقداماتی که موجب دستیابی به نتایج دلبخواه کوتاه‌مدت می شوند و عدم توجه به اثرات بلند مدت تصمیم سازی در مدیریت منابع آبی در نهایت به تقویت مشکل کمبود آب و بروز درگیری‌های اجتماعی در واحد حوزه آبخیز منجر خواهد شد. به‌طورکلی راهکارهای موجود برای مدیریت منابع آبی حوزه آبخیز کارون در دو گروه تسکین دهنده (مسکن) و درمان محور (سازگارانه) دسته بندی می شوند. راهکارهای مسکن معمولاً از جنس سخت و شامل راه حل های فنی نظیر حفر چاه، سدسازی، انتقال آب و ... هستند که هدف آن ها تسکین درد کمبود آب از طریق افزایش عرضه آب در کوتاه‌مدت است و معمولاً توسط مدیران حوزه آب اعمال می شوند؛ اما راهکارهای سازگارانه (انطباقی) معمولاً از جنس نرم و شامل راهکارهای سیاستی هستند که با هدف سازگاری سامانه تحت مدیریت با موجودی آب در سطوحی بالاتر از اختیار مدیران آب اعمال می‌شوند. حل مشکلات مدیریت منابع آب در حوزه آبخیز کارون به اعمال توامان راهکارهای تسکینی و تطبیقی نیاز دارد.

application of systems thinking approach in the extreme events analysis (case study: karoun basin)

the growing global population and increasing demands have significantly intensified the pressure on natural resources and created inherent instability in watershed ecosystems and the complex ecological processes essential for habitat preservation, biodiversity conservation, erosion mitigation, soil formation, water retention, environmental stability, and cultural fulfillment have encountered disruptions. the inter-connected adaptability challenges within human-natural systems, intensified by climate change, bring more uncertainty that complicates the planning and management of ecosystem services in the watersheds. this uncertainty often results in flawed decision-making in water resources utilization and environmental management, contributing to instability and a shift toward critical thresholds in watersheds. this study adopts a systemic approach to analyze the karoun basin as a dynamic human-nature system, exploring five systemic analysis patterns and their impacts on water resource management paradigm.materials and methods: the research progresses through three crucial steps. firstly, the current status of the karoun basin is outlined based on extensive literature studies, characterizing the water system as a complex, adaptive entity. secondly, leveraging a diverse range of research literature, five recognized structures in dynamic system analysis are explored. these structures offer a detailed understanding of the interconnectedness of human-nature systems, providing insights into the impact of human behavior on water resources management in the karoun basin. in the final step, using a systemic thinking approach, the study explores the occurrence of extreme events. this approach enhances the understanding of how extreme events interact with human activities, influencing the sustainability of the karoun basin.results and discussion: the outcomes highlight the inherent risk of a linear approach to water resource management in the karoun basin, which is because of the lack of systemic thinking. this approach disrupts various relationships within the water system, leading to instability and worsening extreme events such as floods, droughts, and water disputes. the systemic investigation reveals recurrent behaviors that align with recognized structures in dynamic systems analysis, referred to as ancient patterns. understanding and addressing these patterns are crucial for achieving sustainability and ensuring the continuous provision of ecosystem services.conclusion: depending solely on short-term solutions, without considering long-term consequences in water resource management worsens water scarcity issues and intensifies social conflicts within watershed units. solutions for karoun basin can be categorized into mitigating (hard) and adaptive (soft) scenarios. mitigating measures address immediate needs, including advanced water storage and distribution infrastructure, while adaptive solutions incorporating policy measures are crucial for aligning the managed system with fluctuating water availability levels. a comprehensive resolution requires the simultaneous implementation of both strategies, recognizing the interconnected nature of human-nature systems and embracing sustainability principles.