تحلیل تغییرات کالبدی شهر تبریز با تاکید بر توسعۀ پایدار طی سال ‌های 2000-2020

توسعۀ پایدار کالبدی باید بر مبنای هماهنگی میان جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی صورت گیرد. طراحی شهری هوشمند، استفادۀ بهینه از منابع زمین، و حفظ تعادل میان رشد شهری و حفاظت از محیط‌ زیست، از جمله اصولی هستند که باید در تمام برنامه‌ریزی‌های کالبدی مورد توجه قرار گیرند. با اتخاذ این رویکرد، می‌توان به ایجاد شهرهایی دست یافت که نه‌تنها پاسخ‌گوی نیازهای امروز باشند، بلکه برای نسل‌های آینده نیز بستری مناسب فراهم کنند. در دو دهۀ گذشته، شهر تبریز به ‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای مهم ایران، شاهد تغییرات گسترده‌ای در ساختار کالبدی خود بوده است. این تغییرات ناشی از رشد جمعیت، توسعۀ اقتصادی و گسترش فضای شهری است که به تغییر کاربری اراضی کشاورزی، کاهش فضاهای سبز، و افزایش مناطق مسکونی و صنعتی منجر شده است. روند شتابان این توسعه در کنار عدم هماهنگی کامل با اصول توسعۀ پایدار، مشکلاتی نظیر آلودگی هوا، افزایش ترافیک، و نابرابری فضایی را به دنبال داشته است. از سوی دیگر، ساختار تاریخی و هویتی تبریز به ‌عنوان شهری با میراث فرهنگی غنی و بافت‌های تاریخی ارزشمند، تحت تاثیر این تغییرات کالبدی قرار گرفته است. تغییرات ناهمگون و پراکنده در توسعۀ شهری نه‌تنها باعث تخریب منابع طبیعی و از دست رفتن هویت شهری شده، بلکه بر کیفیت زندگی شهروندان نیز اثر منفی گذاشته است. بنابراین، تحلیل و بررسی تغییرات کالبدی تبریز در بازۀ زمانی 2000 تا 2020 از منظر توسعۀ پایدار، برای شناسایی چالش‌ها و فرصت‌ها در برنامه‌ریزی شهری ضروری است. این مطالعه از آن جهت اهمیت دارد که می‌تواند به برنامه‌ریزان و مدیران شهری در تدوین سیاست‌ها و راهبردهای مناسب برای مدیریت بهتر توسعۀ شهری کمک کند. علاوه بر این، بررسی تاثیر تغییرات کالبدی بر جنبه‌های مختلف زیست‌محیطی، اجتماعی، و اقتصادی، می‌تواند بستری برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان و حفاظت از منابع طبیعی فراهم کند. این پژوهش همچنین با تمرکز بر شهر تبریز به ‌عنوان یکی از شهرهای مهم کشور، می‌تواند الگوهایی برای سایر کلان‌شهرهای ایران ارائه دهد و در راستای دستیابی به توسعۀ پایدار شهری گام بردارد.مواد و روش‌هااین تحقیق با هدف بررسی و مدل‌سازی توسعۀ شهری تبریز از طریق تحلیل تغییرات کالبدی و پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن انجام شده است. برای این منظور، مدل تحول زمین (ltm) که مبتنی بر شبکه‌های عصبی مصنوعی است، همراه با ابزارهای تحلیل فضایی gis و  enviبه کار گرفته شده است. داده‌های تحقیق شامل تصاویر ماهواره‌ای لندست (2000 و 2020)، نقشه‌های کاربری اراضی، شیب، توپوگرافی و بافت‌های فرسوده بوده که پس از پردازش در نرم‌افزارهای arcgis و envi، در مدل وارد شده‌اند. فرایند مدل‌سازی شامل هماهنگ‌سازی داده‌ها، تبدیل آن‌ها به فرمت ascii، ایجاد و آموزش شبکۀ عصبی مصنوعی، اجرای الگوریتم یادگیری، ارزیابی تغییرات و تبدیل خروجی به فرمت grid است. دقت مدل با استفاده از معیارهایی مانند ریشۀ میانگین مربعات خطا (rms)، درصد متریک سازگاری (pcm) و ضریب کاپا بررسی شده و بر اساس نتایج، مدل بهینه برای پیش‌بینی توسعۀ شهری آینده انتخاب شده است. این روش با ترکیب داده‌های فضایی و غیرفضایی، راهکارهایی برای توسعۀ پایدار و میان‌افزا در شهر تبریز ارائه می‌دهد.یافته‌هابنابراین، براساس یافته‌ها چالش‌های توسعۀ کالبدی در راستای تغییرات کالبدی شکل گرفته به لحاظ پایداری در شهر تبریز در بازۀ زمانی 2020-2000، در واقع به شکلی بوده است که در آن گسترش افقی و پراکندۀ شهری غالب بوده است. این مدل توسعه، به جای استفاده از ظرفیت‌های درونی و بهینه‌سازی فضای شهری، به اشغال فضاهای باز، کشاورزی و طبیعی در حومه‌های شهر منجر شده است. این امر نه تنها به افزایش فشار بر منابع طبیعی و اکولوژیکی منجر شده، بلکه باعث افزایش مشکلات زیست‌محیطی و کاهش کیفیت زندگی شهری شده است. با توجه به اصول توسعۀ پایدار، هدف اصلی باید ایجاد شهری باشد که ضمن توجه به نیازهای جمعیت در حال رشد، به منابع طبیعی آسیب نرساند و بتواند از ظرفیت‌های درونی خود بهره‌برداری کند. در این زمینه، توسعه‌ای که در مناطق 5، 7 و 9 تبریز، که هنوز فضاهای خالی و بایر دارند، صورت گیرد، می‌تواند به یک راه‌حل مناسب برای جلوگیری از توسعۀ پراکنده کمک کند. این مناطق می‌توانند به جای گسترش بی‌رویه در خارج از مرزهای شهری، با تاکید بر تراکم بالا و استفادۀ بهینه از زمین، توسعه یابند. از اصلی‌ترین اصول توسعۀ پایدار، حفظ و گسترش فضاهای سبز شهری است که می‌تواند به بهبود کیفیت هوا، کاهش اثرات جزیرۀ حرارتی، و ارتقای سلامت روانی و جسمی شهروندان کمک کند. کاهش 0/11 درصدی پوشش گیاهی در تبریز نشان‌دهندۀ نیاز مبرم به برنامه‌ریزی دقیق‌تر در جهت حفظ و توسعۀ فضاهای سبز است. در این راستا، ایجاد پارک‌ها، باغ‌ها و فضاهای عمومی در داخل شهر می‌تواند به توسعۀ پایدار و حفظ تنوع زیستی در شهر کمک کند.نتیجه‌گیریتغییرات کالبدی شهر تبریز طی دو دهۀ اخیر، الگوی توسعۀ شهری پراکنده و بی‌رویه‌ای را نشان می‌دهد که پیامدهای قابل‌ توجهی بر منابع طبیعی، فضاهای سبز، و اکوسیستم شهری داشته است. یافته‌های این تحقیق، همسو با مطالعات پیشین، بر اهمیت مداخلات هدفمند و برنامه‌ریزی پایدار تاکید دارد. افزایش اراضی ساخته‌شده و کاهش فضاهای سبز، نه تنها تهدیدی برای پایداری زیست‌محیطی شهر است، بلکه کیفیت زندگی شهروندان را نیز تحت تاثیر قرار داده است. از این‌رو، برنامه‌ریزی‌های آتی باید به جای گسترش افقی، بر توسعۀ درونی و استفاده از ظرفیت‌های موجود در بافت‌های فرسوده و مناطق بایر متمرکز شود. این رویکرد، ضمن کاهش تخریب منابع طبیعی، می‌تواند به بهبود خدمات شهری، افزایش فضاهای سبز و ارتقای کیفیت زندگی منجر شود.

analysis and study of physical changes with emphasis on the physical dimension of sustainable development in the city of tabriz from 2000-2020

sustainable physical development should be based on a harmonious balance between economic, social, and environmental aspects. smart urban design, optimal land resource utilization, and equilibrium between urban growth and environmental protection are fundamental principles that must be integrated into every physical planning strategy. by adopting this approach, cities can be developed that meet present needs and create a suitable foundation for future generations. over the past two decades, tabriz, one of iran’s major metropolitan cities, has undergone extensive physical transformations due to population growth, economic development, and urban expansion. these changes have led to land-use conversion, reduced green spaces, and increased residential and industrial areas. the rapid pace of this development, combined with its lack of full alignment with sustainable development principles, has resulted in challenges such as air pollution, increased traffic congestion, and spatial inequalities. furthermore, tabriz’s historical and cultural identity, which is known for its rich heritage and valuable historical fabric, has been significantly impacted by these physical transformations. uncoordinated and scattered urban development has not only led to the destruction of natural resources and the loss of urban identity but has also negatively affected citizens’ quality of life. therefore, analyzing and evaluating the physical changes in tabriz from 2000 to 2020 in the context of sustainable development is essential for identifying challenges and opportunities in urban planning. this study is crucial as it can assist urban planners and policymakers in formulating effective strategies for better urban management. additionally, examining the impacts of physical changes on various environmental, social, and economic dimensions can pave the way for enhancing the quality of life and preserving natural resources. this research, focusing on tabriz as a major urban center, can also serve as a model for other iranian metropolises, contributing to the realization of sustainable urban development across the country.materials and methodsthis research aims to investigate and model the urban development of tabriz through the analysis of physical changes and their environmental, social, and economic consequences. for this purpose, the land transformation model (ltm), which is based on artificial neural networks, has been used together with gis and envi spatial analysis tools. the research data includes landsat satellite images (2000 and 2020), land use maps, slope, topography, and worn textures, which have been entered into the model after processing in arcgis and envi software. the modeling process includes data synchronization, conversion to ascii format, creation and training of the artificial neural network, implementation of learning algorithm, evaluation of changes, and conversion of output to grid format.