تحلیل فضایی نابرابری ‌های آموزشی در استان ‌های ایران و شناسایی عوامل موثّر بر نابرابر‌ی آموزشی کشور در شرایط همه‌گیری کووید-19‌

نابرابری در حوزه‌های مختلف از بزرگ‌ترین و حادترین مشکلاتی است که امروزه جهان با آن دست‌به‌گریبان است. در یک قلمروی ملی، گوناگونی‌های مکانی مسئله‌ساز و معنا‌دار در سطح رفاه اقتصادی، استاندارد زندگی و کیفیت زندگی بین مناطق تشکیل‌دهندۀ آن وجود دارد که نابرابری آموزشی از اصلی‌ترین موانع توسعه در بسیاری از کشورها است. این مسئله به‌ویژه در مناطق محروم که دسترسی به منابع آموزشی محدود است، موجب تشدید شکاف‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می‌شود. از آنجا که آموزش به‌ عنوان ابزاری برای کاهش نابرابری‌ها در نظر گرفته می‌شود، اهمیت بهبود دسترسی و کیفیت آن در مناطق مختلف، به‌ویژه در شرایط بحرانی، امری ضروری است. با وجود پژوهش‌های متعدد در این حوزه، شکاف‌هایی در بررسی دقیق عواملی که به نابرابری‌های آموزشی دامن می‌زنند، وجود دارد. به‌ویژه در دوران همه‌گیری کووید-19، نابرابری‌های جدیدی در دسترسی به آموزش به‌وجود‌آمده که به‌ طور کافی مورد تحلیل قرار نگرفته است. هدف این پژوهش، تحلیل فضایی استان‌های کشور از نظر برخورداری از شاخص‌های آموزشی و شناسایی عوامل موثر بر نابرابری‌های آموزشی در شرایط کووید-19 است. این مطالعه به ‌دنبال ارائۀ الگویی برای تحلیل وضعیت آموزشی استان‌ها و شناسایی راهکارهایی برای کاهش نابرابری‌های موجود است. ساختار مقاله شامل بررسی مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش، روش‌شناسی تحقیق، نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل داده‌ها و در نهایت پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت آموزشی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای خواهد بود. مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نوع تحقیقات توسعه‌ای ‌کاربردی و مبتنی بر روش‌های کمّی انجام شده است. ابتدا با مرور مطالعات داخلی و خارجی، شاخص‌های موثر بر نابرابری آموزشی قبل و بعد از شیوع کووید-19 شناسایی و الگوی مفهومی تحقیق تدوین شد. سپس در سه گام اصلی، تحلیل‌های متناظر با هدف پژوهش صورت گرفت: در گام اول، از روش‌های ترکیبی تاپسیس و آنتروپی شانون برای رتبه‌بندی 31 استان‌ کشور، بر اساس شاخص‌های نابرابری‌ آموزشی استفاده شد. در گام دوم، از تحلیل خوشه‌ای سلسله‌مراتبی به روش نزدیک‌ترین همسایگی در نرم‌افزار spss، استان‌های کشور سطح‌بندی شده و در ادامه، نقشۀ توزیع فضایی نابرابری‌های آموزشی در نرم‌افزار arcgis ترسیم شد. در گام سوم، برای شناسایی مهم‌ترین عوامل موثر بر نابرابری‌های آموزشی در دورۀ کووید-19، از تحلیل مسیر با روش رگرسیون استفاده شد. داده‌های مورد نیاز از منابع مختلف از جمله مرکز آمار ایران و ادارۀ برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات در سال 1400 گردآوری و تحلیل شدند.یافته‌هابررسی چگونگی وضعیت برخورداری استان‌های کشور از شاخص‌های آموزشی، نشان‌دهندۀ وجود نابرابری‌های جدی در توزیع امکانات آموزشی و شاخص‌های مرتبط با آن در استان‌های مختلف ایران است. رتبه‌بندی استان‌ها بر اساس شاخص‌های آموزشی، تاثیر چشم‌گیری بر توزیع منابع و فرصت‌های آموزشی در کشور دارد. استان بوشهر به عنوان برخوردارترین استان در این رتبه‌بندی قرار گرفته است، در حالی که استان‌هایی مانند تهران و البرز که از زیرساخت‌های پیشرفته‌تری برخوردارند، با مشکلات جدی در تراکم جمعیت و توزیع منابع روبه‌رو هستند. نتایج تحلیل خوشه‌ای که استان‌ها را به 9 خوشۀ مختلف تقسیم کرده است، نشان می‌دهد توزیع نابرابری‌های آموزشی در کشور از الگوی خاصی پیروی می‌کند. این الگو به این معناست که هرچه از مرکز کشور دورتر می‌شویم، میزان نابرابری‌ها افزایش می‌یابد. استان‌های مرزی و شمالی کشور، مانند سیستان و بلوچستان، بیشتر در خوشه‌های «ضعیف» قرار دارند، در حالی که استان‌هایی با تراکم جمعیت کمتر و زیرساخت‌های مناسب‌تر مانند بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد در خوشه‌های «عالی» قرار می‌گیرند. بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است که عوامل جمعیتی و سکونتی، تاثیر زیادی بر نابرابری‌های آموزشی دارند، به طوری که با افزایش جمعیت و تراکم بیشتر در برخی استان‌ها، نابرابری‌ها تشدید می‌شود. علاوه ‌بر این، با وجود اینکه دو شاخص فناوری‌ اطلاعات ‌و ‌ارتباطات و عدالت آموزشی ارتباط مستقیم با نابرابری‌های آموزشی ندارند، امّا اثرات غیرمستقیم و معنادار این متغیرها بر نابرابری‌های آموزشی به‌وضوح در مدل تحلیل مسیر دیده می‌شود. به این‌ترتیب، ضرورت بازنگری و بازمهندسی شاخص‌های آموزشی کشور، برای دستیابی به برابری فرصت‌های آموزشی و تحقق عدالت فضایی دوچندان می‌شود. نتیجه‌گیریاین تحقیق با هدف تحلیل نابرابری‌های آموزشی در سطح ملّی و شناسایی عوامل موثر بر آن در دوران پاندمی کووید-19 انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهند توزیع شاخص‌های آموزشی در ایران با نابرابری‌های بسیاری مواجه بوده و این نابرابری‌ها در دورۀ پاندمی به‌ویژه در زمینه‌های جمعیتی، اقتصادی و کیفیت آموزشی افزایش یافته است. استان‌های مرزی و شمالی کشور مانند سیستان و بلوچستان و مازندران به ‌عنوان مناطق کم‌برخوردارتر شناخته شدند، در حالی که استان‌هایی با تراکم جمعیتی کمتر مانند بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد به دلیل توسعۀ منابع آموزشی نسبتاً مناسب در رتبه‌های بالاتری قرار گرفتند. این تحقیق نشان داد نابرابری‌های آموزشی تابع الگوی مرکز پیرامون بوده و هرچه از مرکز به حاشیه نزدیک‌تر می‌شویم، میزان نابرابری‌ها افزایش می‌یابد. نتایج تحلیل مسیر نشان داد در وهلۀ اول عوامل جمعیتی و سپس عوامل اقتصادی و کیفیت آموزشی بیشترین تاثیر را در شکل‌گیری این نابرابری‌ها دارند. همچنین، استفاده از فناوری‌ اطلاعات‌ و ‌ارتباطات، به‌ویژه در دوران پساکووید، برای بهبود دسترسی به آموزش‌های از راه دور و کاهش نابرابری‌ها ضروری است. این تحقیق بر لزوم سیاست‌گذاری‌های آموزشی مبتنی بر توزیع عادلانۀ منابع آموزشی و توجه به نیازهای خاص هر استان تاکید دارد تا شکاف‌های آموزشی میان استان‌ها کاهش یابد و عدالت آموزشی به‌ طور جامع‌تری برقرار شود. به طور کلی، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد استان‌های بزرگ و پرجمعیت نیازمند بازنگری جدی در مدیریت منابع آموزشی هستند تا مشکلاتی همچون تراکم جمعیت و توزیع نامناسب منابع برطرف شود. این مطالعه بر لزوم توجه ویژه به استان‌های کم‌برخوردار، به‌ویژه در مناطق مرزی و حاشیه‌ای، تاکید می‌کند و پیشنهاد می‌دهد که اصلاحات سیاستی و توزیع عادلانۀ منابع آموزشی باید در اولویت قرار گیرد. همچنین، پیشنهاد می‌شود که برنامه‌های آموزشی با توجه به ویژگی‌ها و نیازهای خاص هر استان توسعه یابند تا به توسعۀ پایدار و بهبود کیفیت آموزش در تمامی مناطق کشور منجر شوند.

spatial analysis of educational inequalities in iran’s provinces and identification of factors influencing educational inequality during the covid-19 pandemic

inequality in various domains is one of the world’s most significant and pressing issues today. at the national level, spatial disparities in economic welfare, living standards, and quality of life among different regions create substantial challenges, with educational inequality being one of the primary barriers to development in many countries. this issue is particularly critical in disadvantaged areas where access to educational resources is limited, exacerbating social, economic, and cultural gaps. since education is considered a tool for reducing inequalities, improving access to and quality education across different regions, especially during crises, is essential. despite numerous studies in this field, gaps remain in examining factors contributing to educational inequalities. in particular, the covid-19 pandemic has introduced new inequalities in access to education that have not been adequately analyzed. this research aims to conduct a spatial analysis of the provinces in the country in terms of educational indicators and to identify factors influencing educational inequalities during the covid-19 pandemic. this study seeks to provide a framework for analyzing provinces’ educational status and propose strategies for reducing existing inequalities. the article’s structure includes a review of the theoretical foundations and research background, the research methodology, the data analysis results, and recommendations for improving educational conditions and reducing regional disparities.materials and methodsthis research is a developmental-applied study conducted using quantitative methods. initially, a review of domestic and international studies was undertaken to identify the indicators influencing educational inequality before and after the outbreak of covid-19, and the conceptual framework of the study was developed. subsequently, the corresponding analyses were conducted in three main steps to achieve the research objectives: first step: the topsis and shannon entropy methods were employed to rank 31 country provinces based on educational inequality indicators. second step: using hierarchical cluster analysis with the nearest neighbor method in spss software, the provinces were categorized into levels, and then the spatial distribution map of educational inequalities was created in arcgis software. third step: path analysis using regression methods was applied to identify the most significant factors influencing educational inequalities during covid-19. the required data were collected and analyzed from various sources, including the iranian statistical center and the planning and information technology department, in 2021.findingsan analysis of the educational indicators across the country’s provinces reveals significant inequalities in the distribution of educational resources and related indicators among different provinces of iran. ranking the provinces based on educational indicators has a substantial impact on the allocation of resources and educational opportunities nationwide. bushehr province ranked as the most advantaged province in this classification.