کاربست شاخص شکوفایی شهر (cpi) در ارزیابی، سنجش و رتبه‌بندی شهری (مورد پژوهش: مناطق 22گانۀ شهرداری تهران در سال‌ های 1390، 1395 و 1400)

به شکل بی‌سابقه‌ای در دو دهۀ اخیر نوع بشر هم‌زمان با انواع بحران‌ها نظیر بحران‌های مالی، اقتصادی، محیطی، اجتماعی و سیاسی مواجه بوده است که می‌توان از مواردی نظیر بیکاری فزاینده، کمبود مواد غذایی و افزایش قیمت‌ها، فشار مضاعف بر موسسه‌های مالی، ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی در شهر‌ها به عنوان مصادیق آن یاد کرد (un-habitat, 2012). شهر‌ها و به‌خصوص کلان‌شهر‌ها سیستم‌های پیچیده متشکل از ابعاد گوناگون، رویارو با چالش‌های مختلف در مسیر توسعه، محل تحقق منفعت عمومی و نیاز‌های اساسی و ضروری بشر و همچنین، پاسخ‌گویی به نیاز‌های مادی و غیر مادی زندگی افراد هستند (united nations, 2017). تغییرات شهری فرایندی مستمر مشتمل بر دگرگونی‌های فضایی مختلف در گسترۀ شهر است (wong, 2014). از این‌رو، همواره پرداختن به سنجش، ارزیابی و تبیین این تغییرات در ابعاد گوناگون، به شیوه‌ای مستمر در شهر‌ها امری الزامی است.به سبب فرایند رشد شتابان شهری و مشکلات بروز‌کرده، کارشناسان و برنامه‌ریزان با اتکا به شاخص‌های مختلف به سنجش توسعۀ شهری پرداخته‌اند، این شاخص‌ها اغلب با ماهیت اقتصادی مطرح شده‌اند (sarrafi hashemi, 2018). اما به دلیل کاستی‌های تقلیل‌گرایانۀ آن‌ها، پرداختن به توسعه به مثابه امری پیچیده، چندبعدی و نه فقط اقتصادی، و همچنین اهمیت یافتن دیدگاه‌های پایداری و اجتماع‌محور در سنجش توسعه، شاخص‌های بدیلی مد نظر قرار گرفت ( (sarrafi hashemi, 2018), (wijaya, 2019), (discoli, et al., 2014), (rogerson, findlay, morris, coombes, 1989)). در پی این تغییر دیدگاه‌ها توسعه‌یافتگی شهر‌ها دیگر نه فقط امری اقتصادی، بلکه به عنوان پدیده‌ای سیاسی و اجتماعی معرفی می‌شود که اهداف انسان‌محوری نظیر آزادی، عدالت، رفاه و بهروزی را دنبال می‌کند (bakker, verburg, van vliet, 2021). دهه‌های اخیر محدودیت‌های شاخص‌های یکجانبه‌نگر و تک‌بعدی مورد توجه بوده و با مطرح شدن دغدغۀ پایداری توسعۀ شهر‌ها و در جهت فائق آمدن بر محدودیت‌های یادشده، شاخص‌های ترکیبی و چندجانبه‌گرا و یا کل‌نگر بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند که یکی از این شاخص‌های سنجش توسعه توسط برنامۀ اسکان بشر سازمان ملل متحد در گزارش سال 2012 با عنوان شاخص شکوفایی شهر (city prosperity index) معرفی شده است ( (un-habitat, 2012), (bonaiuto, fornara, ariccio, cancellieri, rahimi, 2015)). این شاخص در 6 بعد اصلی به شرح ذیل به بررسی، ارزیابی و پایش شهر می‌پردازد:• بهره‌وری (productivity)• زیرساخت (infrastructure)• کیفیت زندگی (quality of life)• پایداری محیط زیستی (environmental sustainability)• برابری و شمول اجتماعی (equity and social inclusion)• قانون‌گذاری و حکمروایی شهری (urban governance and legislation)پژوهش پیش رو در تلاش برای پاسخ به پرسش‌های ذیل صورت گرفته است:وضعیت تطبیقی مناطق 22 گانۀ شهرداری تهران از منظر ابعاد شاخص شکوفایی شهر در سال‌های 1395، 1390 و 1400 چگونه است؟ ضعف‌ و قوت نقاط مناطق از منظر شاخص شکوفایی شهر چیست؟مواد و روش‌هادر پژوهش حاضر فلسفۀ پژوهش پسااثبات‌گرایانه و دارای ماهیت کمی، رویکرد انتخابی استقرایی، راهبرد موردپژوهی، با افق زمانی طولی است که از تکنیک‌ها و شیوه‌های مختلفی برای گردآوری داده‌ها در هر بخش از پژوهش استفاده شده است. به عنوان نمونه، برای گردآوری داده‌های مورد نیاز بخش مبانی نظری، پیشینۀ پژوهش و مرور تجارب از شیوه‌های اسنادی و کتابخانه‌ای با استفاده از طرح‌ها، مقالات، اسناد، گزارش و کتاب‌های مختلف به کار گرفته شده و در نهایت به منظور گردآوری داده‌های مورد نیاز ابعاد اصلی و فرعی شاخص شکوفایی شهر و در نهایت ارزیابی و مقایسۀ تطبیقی مناطق 22گانۀ شهرداری تهران، عمدتاً از داده‌های ثانویه برگرفته از نتایج سرشماری نفوس و مسکن در سال‌های 1390 تا کنون، داده‌های مکانی و آرشیوی استفاده شده است. به منظور تحلیل‌های عمیق‌تر و تحلیل فضایی متغیر‌های مرتبط با ابعاد اصلی و فرعی شاخص شکوفایی شهر در مناطق 22گانۀ شهرداری تهران، به منظور ایجاد پایگاه دادۀ مکانی برای تولید، اصلاح، ذخیره، نگهداری و مدیریت داده‌های مکانی و همچنین، انجام تحلیل‌های مکانی و به‌کارگیری ابزارهای مبتنی بر آمار، از نرم‌افزار arcgis بهره گرفته شده است.در نهایت با اصلاحات صورت‌گرفته بر چارچوب نظری اولیه و اضافه یا جایگزین کردن نماگرهای جدید با توجه به بستر داده‌ای کلان‌شهر تهران و تناسب داده‌های جدید با شاخص شکوفایی شهری، چارچوب عملیاتی نهایی پژوهش تدوین شده است، که در نهایت دارای 6 بعد اصلی، 15 بعد فرعی و 30 نماگر است.یافته‌هاپس از گردآوری داده‌ها و اطلاعات لازم برای بررسی شاخص شکوفایی در مناطق 22گانۀ شهر تهران، در این بخش، نتایج و یافته‌ها پس از استانداردسازی داده‌ها، شاخص نهایی شکوفایی شهر برای مناطق 22گانه و بازه‌های زمانی 1390، 1395 و 1400 محاسبه و در وضعیت‌های بسیار قوی، قوی، متوسط قوی، متوسط، ضعیف طبقه‌بندی شده‌اند.یافته‌های پژوهش بیانگر آن است، به طور کلی سطح شکوفایی شهری در مناطق 22گانۀ کلان‌شهر تهران در بازۀ ضعیف تا متوسط قوی است و سطوح قوی و بسیار قوی در میان مناطق تهران در سال‌های مورد نظر وجود ندارد. در این میان، تنها مناطق 1، 2، 4، 5 و 6 در برخی سال‌ها شکوفایی متوسط قوی را تجربه کرده و سایر مناطق در تمامی سال‌ها دارای شکوفایی متوسط و ضعیف بوده‌اند. بهترین وضعیت شکوفایی در بازۀ زمانی 90 تا 1400 به‌ترتیب مربوط به مناطق 5 و 1 در سال 90 و بعد از آن مناطق 6 و 2 در سال 1395 و منطقۀ 4 در سال 1390 است. از طرف دیگر، مناطق 8، 9، 13، 14، 16، 17، 18، 21 و 22 در کل دورۀ زمانی مورد بررسی شکوفایی ضعیفی را تجربه کرده‌اند و می‌توان گفت که مناطق 9 و 21 شهرداری تهران نسبت به سایر مناطق در وضعیت نامناسب‌تری از نظر شکوفایی قرار دارند.میانگین امتیازهای شکوفایی شهری در میان مناطق مختلف در این سال‌ها نشان می‌دهد از سال 1390 تا 1395، سطح شکوفایی در مناطق تهران کاهش یافته است، اما در بازۀ زمانی 1395 تا 1400 روند افزایشی داشته ‌است.به منظور آسیب‌شناسی و تحلیل عمیق‌تر متناسب با هر منطقه، از ‌قوت‌ها و ضعف‌های مناطق از منظر شاخص شکوفایی شهر براساس داده‌های آخرین سال مورد پژوهش (1400) استفاده شده است که می‌توان وضعیت هر منطقه را با جزئیات بیشتری تحلیل کرده و علاوه بر امتیاز‌های نهایی که در بخش پیشین بررسی شده، می‌توان به صورت مشخص بیان کرد از منظر شاخص شکوفایی شهر قوت‌ها و یا ضعف‌های مناطق 22گانۀ شهرداری در چه ابعادی است.نتیجه‌گیریدر این بخش به منظور نتیجه‌گیری می‌توان بیان کرد که چارچوب پیشنهادی به منظور سنجش cpi در شهر تهران و گام‌های زمانی مورد پژوهش، با وجود تمامی محدودیت‌های پیش روی آن، از کارایی و امکان پیاده‌سازی کافی برخوردار است و می‌تواند مبنای ارائۀ تحلیلی جامع از وضعیت تطبیقی مناطق 22گانۀ شهرداری تهران و همچنین، اولویت‌بندی مداخله به منظور دستیابی به توسعۀ چندجانبه و پایدار قرار گیرد.از عمده‌ترین محدودیت‌های پیش‌ روی پژوهش می‌توان به دسترسی محدود به منابع داده اشاره کرد، با این‌وجود و علی‌رغم تمامی محدودیت‌ها و کاستی‌های موجود در منابع داده در اختیار، شکاف میان آن با منابع داده مورد نیاز به قدری نبوده است تا چارچوب سنجش cpi کارایی خود را از دست بدهد و امکان پیاده‌سازی آن در تهران مقدور نباشد.با توجه به وضعیت ضعیف عمدۀ مناطق از منظر شاخص شکوفایی شهر، در گسترۀ شهر تهران نیازمند اقدامات جدی به منظور بهبود رفاه و کیفیت زندگی شهروندان هستیم که با توجه به نقشه‌های تحلیلی ارائه‌شده می‌توان برای مناطق جنوبی و غربی شهر تهران اولویت بالاتری برای مداخله و برنامه‌ریزی قائل بود.در پایان، می‌توان بیان کرد که به منظور اولویت‌بندی مداخله برای بهبود وضعیت مناطق می‌توان از رتبه‌بندی آخرین سال مورد پژوهش بهره برد و به‌ترتیب مناطق 9، 21، 17، 22 و 10 را به عنوان پنج اولویت نخست به منظور برنامه‌ریزی برای بهبود رتبه و وضعیت زندگی شهروندان معرفی کرد.همچنین، در پایان باید خاطر‌نشان کرد براساس قوت‌ها و ضعف‌های مناطق از منظر شاخص شکوفایی شهر، علی‌رغم مشاهدۀ وضعیت ضعیف در عمدۀ مناطق 22گانۀ شهرداری تهران، با بررسی موردی، جداگانه و جزئی‌تر داده‌های مرتبط با ابعاد اصلی، قوت‌هایی هم وجود داشته و بیان وضعیت ضعیف به منظور ضعف در تمامی موارد و ابعاد منطقه نیست. این موضوع از نظر دیگر نیز صادق است، زمانی که منطقه‌ای به صورت نسبی در مقایسه با دیگر مناطق از امتیاز بهتری برخوردار است، لزوماً به معنای قوت در تمامی بخش‌های آن نبوده و همچنان ممکن است بخش‌ها و ابعادی را با مقادیر ضعیف‌تر شاهد باشیم. در نتیجه، می‌توان بیان کرد که با استفاده از تحلیل‌های صورت‌گرفته به منظور شناسایی قوت‌ها و ضعف‌های مناطق از منظر شاخص شکوفایی شهر، مدیران مناطق می‌توانند به اتخاذ راهبرد‌های اساسی در جهت حفظ و بهبود ابعاد و بخش‌های قوی‌تر و همچنین، اصلاح و تقویت اساسی ابعاد و بخش‌های ضعیف‌تر بخش خود بپردازند.

application of the city prosperity index (cpi) in urban evaluation, measurement, and ranking, case study:22 regions of tehran municipality in 2010, 2015 and 2020

in the last two decades, humanity has faced an unprecedented number of crises, including financial, economic, environmental, social, and political crises, such as increasing unemployment, food shortages and price increases, increased pressure on financial institutions, insecurity, and political instability in cities (un-habitat, 2012). cities, and especially metropolises, are complex systems consisting of various dimensions, facing various challenges in the path of development, the place of realization of public interest and basic and essential human needs, as well as responding to the material and non-material needs of individuals (united nations, 2017). urban changes are a continuous process involving various spatial transformations in the city (wong, 2014). therefore, it is necessary to continuously measure, evaluate, and explain these changes in various dimensions of cities.due to the rapid urban growth process and the problems that have arisen, experts and planners have relied on various indicators to measure urban development; these indicators have often been proposed economically (sarrafi hashemi, 2018). however, due to their reductionist shortcomings, addressing development as a complex, multidimensional, and not merely economic matter, and also the importance of sustainability and community-based perspectives in measuring development, alternative indicators have been considered ((sarrafi hashemi, 2018) (wijaya, 2019), (discoli et al., 2014), (rogerson, findlay, morris, coombes, 1989)). following this change in perspectives, urban development is no longer simply an economic matter but also introduced as a political and social phenomenon that pursues human-centered goals such as freedom, justice, prosperity, and well-being (bakker, verburg, van vliet, 2021). in recent decades, the limitations of one-sided and one-dimensional indicators have been considered, and with the concern for the sustainability of urban development, combined and multilateral or holistic indicators have been used more often to overcome the aforementioned limitations. one of these development measurement indicators was introduced by the united nations human settlements program in its 2012 report as the city prosperity index (un-habitat, 2012 (bonaiuto, fornara, ariccio, cancellieri, rahimi, 2015)). this index examines, evaluates, and monitors the city in 6 main dimensions as follows:• productivity• infrastructure• quality of life• environmental sustainability• equity and social inclusion• urban governance and legislationthe present study was conducted in an attempt to answer the following questions:what is the comparative status of the 22 districts of tehran municipality in terms of the dimensions of the city prosperity index in 2016, 2011, and 2012?what are the strengths and weaknesses of the districts in terms of the city prosperity index?materials and methodsin the present study, the research philosophy is post-positivist and quantitative in nature, with an inductive selective approach, a case study strategy, and a longitudinal time horizon, which uses various techniques and methods to collect data in each section of the research. for example, to collect the data required for the theoretical foundations, research background, and review of experiences, documentary and library methods were used using various plans, articles, documents, reports, and books.