بررسی روند، جهت و عوامل موثر بر انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران

مقدمه انتقال کاربری زمین به معنای تغییرات در مورفولوژی‌های کاربری اراضی، از جمله مورفولوژی غالب و مورفولوژی مغلوب یک منطقه خاص، طی یک دورۀ زمانی معین ناشی از تحولات اقتصادی اجتماعی است. در واقع، فرایندی است که انواع مختلف کاربری زمین به صورت فضایی با هم درگیر می‌شوند و بین عوامل طبیعی و توسعۀ اجتماعی اقتصادی، تعامل پیچیده‌ای شکل می‌گیرد و دولت‌های چندسطحی سعی می‌کنند با تغییر مورفولوژی کاربری زمین، تضادها و تعارضات نوظهور که عمدتاً ناشی از تغییر عرضه و تقاضای انواع کاربری زمین است را کاهش دهند تا به فعالیت‌های مختلف انسانی پاسخ‌گو باشند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی فرایند، روند و جهت انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران است. تحقیق حاضر به دنبال شناسایی نیروهای محرک انتقال کاربری زمین منطقۀ کلان‌شهری تهران و میزان اثرگذاری عوامل بر تغییرات طولانی‌مدت در ساختار و عملکرد کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران است.مواد و روش‌هابراساس اهداف پژوهش، تحقیق حاضر ماهیتی توصیفی تحلیلی دارد. پارادایم به‌کارگرفته‌شده کمی‌گرا است. به دلیل استفاده از داده‌های عددی، تحلیل‌های آماری، به‌کارگیری متغیرهای وابسته و مستقل و وابستگی تحقیق به منطق استقرایی در جهت شناسایی، توصیف و تبین انتقال کاربری زمین، از پارادایم کمی‌گرا استفاده شده است. از نظر بازۀ زمانی، پژوهش از نوع مطالعات طولی است، چراکه کاربری زمین را در دو بازۀ زمانی حال و گذشته بررسی کرده است. روش جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز تحقیق حاضر، کتابخانه‌ای و مطالعۀ اسناد است. برای جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز برای بررسی میزان انتقال کاربری زمین و متغیرهای تاثیرگذار بر انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران از داده‌های مرکز آمار، اسناد فرادست و تصاویر ماهواره‌ای استفاده شده است. برای بررسی روند و جهت انتقال کاربری زمین از ماتریس انتقال کاربری زمین بهره گرفته شد که با نرم‌افزار terrset نقشۀ انواع انتقال استخراج و از طریق نرم‌افزار gis نقشه‌های مورد نظر تهیه شد. در راستای شناسایی عوامل موثر بر انتقال کاربری زمین در این منطقه از مدل‌سازی رگرسیون وزن‌دار جغرافیایی (gwr)، حداقل مربعات معمولی (ols)، مدل رگرسیون لجستیک در محیط نرم‌افزارهای gis و terrset استفاده شد.یافته‌هاطی 20 سال اخیر، منطقۀ کلان‌شهری تهران تحت تاثیر نیروی محرکه رشد جمعیت و افزایش نرخ شهرنشینی و به تبع آن، افزایش فعالیت‌های انسانی، رشد و توسعۀ سریع اقتصادی قرار گرفته است. فرایندی که انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران طی کرده است ابتدا روندی کاهشی برای اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع و روندی افزایشی برای زمین‌های ساخته‌شده و پهنه‌های آبی است. روند کاهشی اراضی کشاورزی در مرکز و شمال شرقی منطقه، روند کاهشی مراتع در نیمۀ غربی و جنوب منطقه و روند کاهشی جنگل در جنوب شرقی منطقه است که جهت انتقال از اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع به زمین‌های ساخته‌شده است. در ارتباط با شدت انتقال می‌توان گفت که در بیشتر نواحی روندی طولانی‌مدت و فعال را نشان داده که در بیشتر شهرستان‌ها شدت انتقال از اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع به اراضی ساخته‌شده فعال است و تنها در شهرستان‌های فردیس، ورامین، ری، طالقان، اسلامشهر، دماوند، پردیس و شمیرانات شدت انتقال در اراضی کشاورزی فعال است. همچنین، بررسی‌ها نشان داد مناطق فعال در افزایش مراتع در شهرستان‌های فردیس، ورامین، اسلامشهر و ری مشاهده شده است. تغییرات فضایی تراکم جمعیت، بیشترین اثر مثبت را بر انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران داشته است. متغیر تاثیرگذار دیگر، شیب منطقه‌ است که به عنوان عامل کلیدی و بازدارنده از عوامل طبیعی محسوب می‌شود و در نواحی مرکزی، شمال غربی و جنوب شرقی که شیب مناسبی در منطقۀ کلان‌شهری تهران دارد تاثیر بیشتری بر انتقال کاربری زمین گذاشته است.نتیجه‌گیریاز نتایج بررسی ویژگی‌های انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران چنین حاصل شد که مورفولوژی کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران دچار تغییر و تحولاتی طی دورۀ 20ساله شده است که پدیدۀ انتقال زمین‌های کشاورزی، مرتع و جنگل به زمین‌های ساخته‌‌شده شکل گرفته است که می‌توان آن را ناشی از سیاست‌ها و برنامه‌ریزی نادرست کاربری زمین در سطوح چندگانه دانست که نتوانسته‌اند میان عرضه و تقاضا تعادل برقرار سازند. فرایندی که انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران طی کرده است به این صورت بوده که منطقۀ کلان‌شهری تهران شاهد تغییرات کمی، تحولات ساختاری و نحوۀ پراکنش کاربری‌های کشاورزی، مراتع، جنگل و زمین‌های ساخته‌شده و بایر در فضا بوده است. این منطقه با روند کاهشی زمین‌های کشاورزی، مرتع و جنگل و روند افزایشی زمین‌های ساخته‌شده اعم از زمین‌های شهری و صنعتی مواجه شده که ناشی از افزایش تقاضا است. در منطقۀ کلان‌شهری تهران برای انتقال از زمین‌های کشاورزی، مرتع و جنگل به زمین‌های ساخته‌شده و بایر بوده است، به گونه‌ای که رابطۀ میان انتقال زمین‌های کشاورزی، مرتع و جنگل در منطقۀ کلان‌شهری تهران در بازۀ زمانی با انتقال زمین‌های ساخته‌شده و بایر از نوع رابطۀ دوسویه و مثبت است.در نهایت، عوامل و نیروهای محرکه انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران را با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک و حداقل مربعات معمولی و رگرسیون وزن‌دار جغرافیایی پرداخته شد. در مدل لجستیک از میان 10 متغیر مستقل به‌ترتیب فاصله از مراکز روستایی با ضریب تاثیر 4/207، فاصله از زمین‌های ساخته‌شده با ضریب تاثیر 1/205، شیب با ضریب تاثیر 3/001- و تولید ناخالص داخلی با ضریب تاثیر 0/9175 بیشترین تاثیر را بر انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران داشته‌اند. در مدل حداقل مربعات معمولی تراکم جمعیتی به عنوان یک عامل اجتماعی در منطقۀ کلان‌شهری تهران دارای ارتباطی مستقیم و قوی با انتقال کاربری زمین است. پس از آن، شیب و ارتفاع به عنوان عوامل و نیروهای محرکۀ طبیعی دارای ارتباطی قوی، اما منفی با انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران دارند. با پیاده‌سازی مدل رگرسیون وزن‌دار جغرافیایی متغیرهای تراکم جمعیت، فاصله از زمین‌های ساخته‌شده، فاصله از مراکز روستایی و شیب منطقه قدرت بیشتری در انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران داشته است. در مجموع، برای حل معضلات موجود در حوزۀ انتقال کاربری زمین باید سیاست‌های زمین از بعد کمی به بعد کیفی تغییر کند و دولت این موضوع را بیش از پیش جدی بگیرد تا از منابع طبیعی و زمین‌های باارزش حفاظت شود. علاوه بر این، باید به منافع عمومی توجه بیشتری شود و یک سیستم شفاف اطلاعات کاربری زمین و نظارت عمومی بر سیاست‌گذاری‌ها تعبیه شود. همچنین، برای کاهش بیش از حد انتقال زمین‌های کشاورزی به زمین‌های ساخته‌شدۀ شهری و صنعتی باید بین زمین‌های اکولوژیکی و زمین‌های زراعی با زمین‌های ساخته‌شده، تناسب ایجاد شود و تخصیص فضا به صورت بهینه صورت پذیرد. در کنار این، می‌توان به ترویج کشاورزی مدرن، توسعۀ درون‌زا و افزایش کارایی تولید کشاورزی مبادرت کرد. در نهایت از طریق تثبیت، بهره‌برداری، احیا، اصلاح و حفاظت از زمین‌های کشاورزی، جنگل و مراتع، به یکپارچه‌سازی انواع کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران اقدام لازم انجام گیرد.در پاسخ به اثرات منفی انتقال کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران بر توسعۀ اقتصادی روستایی، می‌توان فرصت‌های شغلی اضافی و فعالیت‌های حمایتی معیشتی ایجاد کرد تا وابستگی به منابع طبیعی به حداقل برسد. می‌توان از طریق برنامه‌ریزی کاربری اراضی روستایی و فناوری‌های پیشرفته، تولید اقتصادی انبوهی را شکل داد تا از انتقال زمین‌های کشاورزی و خرد کردن این اراضی جلوگیری کرد و فشار حاکم بر زمین را کاهش داد و کارایی زمین‌ها و منابع طبیعی را بهبود بخشید.

investigating the trend, direction, and factors affecting land use transition in the tehran metropolitan region

introduction land use transition means changes in land use morphologies, including the dominant and dominant morphology of a specific region, during a certain period of time due to socio-economic developments. it is a process in which different land use types are spatially involved, and a complex interaction is formed between natural factors and socio-economic development. multi-level governments are trying to change the morphology of land use. it has reduced emerging contradictions and conflicts, mainly caused by changes in the supply and demand of different types of land use, so that they are responsive to various human activities. the main purpose of this research is to investigate the process, trend and direction of land use transfer in the tehran metropolitan region. the current research seeks to identify the driving forces of land use transfer in the tehran metropolitan region and the effect of factors on long-term changes in the structure and performance of land use in the tehran metropolitan region.materials and methodsbased on the objectives of the research, the current research has a descriptive-analytical nature. the applied paradigm is a quantitative paradigm. due to the use of numerical data, statistical analysis, dependent and independent variables, and the dependence of research on inductive logic in order to identify, describe and explain land use transition, a quantitative paradigm has been used.in terms of the time frame, the research is a longitudinal study because it examines land use in two-time frames: the present and the past. the method of collecting data required for this research is library and document study. in order to collect the data needed to investigate the amount of land use transition and the variables affecting land use transition in the tehran metropolitan region, the data from the statistics centre, the documents, and satellite images were used. in order to investigate the trend and direction of land use transfer, the land use transfer matrix was used, extracted with terrset software, and the desired maps were prepared using gis software. in order to identify the factors affecting land use transition in this area, geographic weighted regression (gwr), ordinary least squares (ols), and logistic regression models were used in gis and terrset software environments.findingsin the last 20 years, the tehran metropolitan region has been affected by the driving force of population growth and the increase in the rate of urbanization, and as a result, the increase in human activities, rapid economic growth and development. the process of land use transfer in the tehran metropolitan region is first a decreasing trend for agricultural lands, forests and pastures and an increasing trend for built-up lands and water areas. the decreasing trend of farmlands in the centre and northeast of the region, the decreasing trend of pastures in the western and southern half of the region, and the decreasing trend of forests in the southeast of the region, which is to transfer from agricultural lands, forests, and pastures to built-up lands. in relation to the intensity of transfer, it can be said that in most regions, it has shown a long-term and active trend that in most cities, the intensity of transfer from agricultural lands, forests, and pastures to built-up lands is active, and only in fardis, varamin, ray cities. , taleghan, islamshahr, damavand, pardis and shemiranat, transmission intensity is active in agricultural lands. investigations also showed that active areas with an increase in pastures were observed in the cities of fardis, varamin, islamshahr, and ray. spatial changes in population density have had the most positive effect on land use transition in the tehran metropolitan region.