ارائۀ چهارچوب طراحی شهری حساس و پاسخ‌ده به شرایط پاندمی

مقدمه با ظهور بیماری کرونا در سرتاسر جهان، نظم زندگی شهری دچار اختلال و دگرگونی شد. این ویروس که به وسیلۀ ارتباطات اجتماعی منتشر می‌شد، شرایطی را به وجود آورد که به خلاف موارد پیشین با تاثیر کاملاً مستقیم بر زندگی شهری، عرصه‌های جدیدی در اثرات اجتماعی و اقتصادی چه در ابعاد جهانی و چه در ابعاد محلی به همراه داشت. ‌از اساسی‌ترین راه‌های نجات از این بحران، ایجاد تغییراتی در کالبد، روابط و ساختارهای شهری بود. سرعت بالای انتشار ویروس بود. سرعت انتشار و جهانی شدن این ویروس، هر چه بیشتر در ماهیت شهر و شهرنشینی و مولفه‌های توسعۀ شهری قابل جست‌وجو بود. به تعبیری، این ویروس شرایطی را به وجود آورد که به خلاف موارد پیشین سوار بر ارکان زندگی امروزی، عرصه‌های جدیدی در اثرات اجتماعی و اقتصادی چه در ابعاد جهانی و چه در ابعاد محلی به همراه داشته است. از این‌رو، می‌توان گفت که کرونا، ویروسی شهری است و به وسیلۀ تعاملات و ارتباطات اجتماعی منتشر می‌شود. از این‌رو، در پژوهش حاضر با هدف ایجاد ارتباط بین طراحی شهری و شرایط محیط شهری در دوران بیماری‌های واگیردار تحت عنوان «طراحی شهری حساس به پاندمی» انجام گرفت تا بتوان به مولفه‌ها و متغیرهای تاثیرگذار بر پاسخ‌دهی و کارایی شهرها در شرایطی ویژه دست یافت. در راستای هدف پژوهش، سوالات مقالۀ حاضر را می‌توان شامل: «طراحی شهری حساس به پاندمی و اهمیت آن در نظام شهرسازی معاصر چیست؟» و «مولفه‌ها، متغیرها و سنجه‌های طراحی شهری حساس به پاندمی در مداخلات و مطالعات شهری چند نوع بوده و کدام‌اند؟» دانست.مواد و روش‌هااز آنجا که پژوهش حاضر به دنبال دستیابی به مولفه‌های تاثیرگذار بر پاسخ‌دهی شهرها در شرایط خاص پاندمیک است، از نظر روش، به صورت آمیخته (تحلیل محتوای کیفی متون مستخرج از حوزۀ طراحی شهری و بیماری‌های فراگیر و روش دلفی) صورت می‌گیرد. نوع پژوهش از حیث هدف، بنیادی‌ توسعه‌ای بوده و به لحاظ داده‌ای توصیفی‌ تحلیلی و با رویکرد استدلال منطقی (فرهنگی‌‌ گفتمانی) و تحلیل محتوای کیفی است. در راستای پاسخ‌دهی به پرسش‌های پژوهش، روش گردآوری اطلاعات مورد نیاز به صورت روش‌های اسنادی (کتابخانه‌ای) بوده است. به این صورت که برای بیان مفاهیم نظری و تبیین مولفه‌ها و شاخص‌های پژوهش در زمینۀ «طراحی شهری حساس به پاندمی: مولفه‌ها، متغیرها و سنجه‌ها»، با بهره‌گیری از مطالعات مرتبط و پرسشنامۀ خبرگان در راستای تکنیک دلفی بهره گرفته شده و پس از ارزیابی پایایی و روایی مدل و چهارچوب نهایی ارائه شده است.رویۀ انجام تحقیق به این صورت است که بخش نظری پس از مرور پیشینۀ موضوع و تعاریف، مولفه‌های اولیۀ تاثیرگذار بر پاسخ‌دهی شهرها که از مرور ادبیات این حوزه به دست آمد، استخراج می‌شوند. با توجه به ماهیت موضوع و وجود شاخص‌های مختلف به‌دست‌آمده، بهترین راه شناسایی و رتبه‌بندی مولفه‌های پاسخ‌دهی شهرها با استفاده از طراحی شهری، به شرایط پاندمیک، استفاده از نظرات متخصصان در این زمینه است. برای این منظور، پس از غربال معیارهای شناسایی‌شده از متون و منابع مختلف، از پرسشنامه نظرسنجی متخصصان (پرسشنامۀ دلفی)، حاوی معیارها و زیرمعیارهای استخراج‌شده، تهیه شد و در اختیار متخصصان قرار گرفت. سپس معیارها، بر اساس نظر متخصصان در 4 مولفه‌ و بعد دسته‌بندی شده و بر اساس فراوانی غربال شدند. پس از غربال نظر متخصصان، شاخص‌های پاسخ‌دهی نیز بر اساس فراوانی و نیز همپوشانی با حوزۀ نظریِ منابع اطلاعاتی و متون استخراج شده و به عنوان چهارچوب طراحی شهری حساس به پاندمی ارائه می‌شوند.یافته‌هاافراد انتخابی در حوزه‌های تخصصی در چهار گروه «طراحان، برنامه‌ریزان و مدیران شهری»، «جامعه‌شناسان»، «پزشکان» و «روان‌شناسان» بوده‌اند. معیار‌های گزینشی که شامل نفوذپذیری، تنوع، خوانایی، انعطاف‌پذیری، همه‌شمولی، خودکفایی، فرهنگ و سبک زندگی، اعتماد، همکاریِ میان‌بخشی و مشارکت مردمی، تاب‌آوری، امنیت روانی و سلامت بوده‌اند، در جدولی بر اساس فراوانی و تکرار دسته‌بندی شدند. در مرحلۀ اول که تعداد 10 پرسشنامه بین متخصصان توزیع شد، در مجموع این 11 معیار، در 4 مولفۀ اصلی کالبدی، عملکردی، زیست‌محیطی و معنایی شناسایی شده و دسته‌بندی شدند. نتایج مرحلۀ اول، علاوه بر معیارهای اولیه سه معیار غنای حسی، رنگ تعلق و تناسبات بصری را به معیارهای پاسخ‌دهی اضافه کردند. سپس 40 پرسشنامه توزیع‌شده در مرحلۀ دوم بین متخصصان، در مجموع 7 معیار پاسخ‌دهی پیشنهاد شد و سایر معیارها بر اساس نوع ارتباط به عنوان متغیرها در زیرمجموعۀ این 7 معیار کلی دسته‌بندی شدند. به بیانی، در مجموع 7 معیار حذف شده و 3 معیار به شاخص‌های پاسخ‌دهی شهرها در شرایط پاندمیک اضافه شدند. از این‌رو، مفهوم طراحی شهری حساس به پاندمی، یک نمونه چهارچوب طراحی محیطی پایدار بوده که قابلیت انعطاف‌پذیری ویژۀ آن در برابر بحران‌های محیطی، خاصه بحران‌های مرتبط با سلامتی شهروندان از جمله نقاط عطف در حوزۀ طراحی شهری است. از این‌رو، پاسخ‌دهندگی یک بافت شهری، با مرور مولفه‌های محیط‌های پاسخ‌ده، و نظر متخصصان، به صورت الگوها، زیرمعیارها و شاخص‌های اولیۀ مستخرج از پرسشنامه‌ها استخراج شده‌اند، شامل موارد زیر می‌شوند: معابر عریض (برای عبور و مرور بهتر به خصوص در شرایط اضطراری، نفوذ هوا و باد، نورگیری معابر و...)، تعریف لبه برای فضاهای شهری و نیز محلات (برای مدیریت بهینۀ محلات و نیز خودکفایی به‌خصوص در شرایط پاندمیک و کاهش ارتباطات)، محصوریت پایین معابر (با استفاده از تعریض معابر و نیز کاهش تعداد طبقات) و عوامل دیگر.نتیجه‌گیریتاریخ بشریت و تمامی جوانب زندگی انسان‌ها همواره درگیر مسائل پیرامون سلامت خاصۀ بیماری‌های همه‌گیر بوده است. از این‌رو، آمادگی و انعطاف‌پذیری بستر زندگی شهروندان در شهرهای کنونی از جمله اقدامات و تدابیر کلیدی ضروری در عصر حاضر است. این مطالعه با بازشناسی کیفیات، معیارها و ابعاد طراحی شهری پاسخ‌ده با وجود سایۀ بحران پاندمی، در قالب طراحی شهری حساس به پاندمی، به بازتعریف معیارهای پاسخ‌دهی بافت‌های شهری پرداخت. بر همین اساس، مولفه‌های چهارگانه به همراه معیارهای هفت‌گانۀ سازندۀ پاسخ‌دهی محیطی، مورد بازشناسی قرار گرفته و جامعیت آن با استفاده از نظر خبرگان و متخصصان این حوزه مورد تایید قرار گرفت. با توجه به ضرورت این مهم و همچنین، اهداف و مطالعات مقالۀ حاضر، نتایج حاکی از آن است که طراحی شهری نقشی حیاتی در واکنش صحیح به بحران، خاصه بحران‌های سلامت‌محور و پاندمی کرونا دارد. طراحی شهری برای پاسخ و واکنش صحیح به این بحران ‌‌باید تدابیر کل‌نگرانه و مدیریتی را در کنار تدابیر خرد و مردمی با توجه به مولفه‌های تعریف‌شده به کار ببندد. همچنین، طراحی شهری حساس به پاندمی در قالب 4 مولفه عملکردی، کالبدی‌ فضایی، زیست‌محیطی و معنایی‌ بصری قابلیت مطالعه جامع را دارد. از این‌رو، مولفه‌ها و معیارهای طراحی شهری پاسخ‌ده و حساس به پاندمی را می‌توان شامل: 1‌ مولفۀ کالبدی‌ فضایی شامل نفوذپذیری، انعطاف‌پذیری، و خوانایی در کالبد؛ 2‌ مولفۀ عملکردی شامل گوناگونی و تنوع، انعطاف‌پذیری در عملکرد؛ 3‌ مولفۀ زیست‌محیطی شامل غنای حسی و انعطاف‌پذیری؛ و 4‌ مولفۀ معنایی‌ بصری شامل غنای حسی، خوانایی، حس تعلق و تناسبات بصری دانست.

providing a sensitive and responsive urban design framework to pandemic conditions

introduction with the advent of the corona pandemic around the world, the order of urban life was disrupted. this virus, which was spread through social communication, created circumstances that, unlike the previous cases, had a straightforward impact on urban life; it brought new areas of social and economic effects on both global and local scales. changing the urban body, relationships, and structures was one of the most basic ways to survive this crisis. the speed of the spread of the virus was significantly high. the speed of the spread and globalization of this virus was more and more searchable in the nature of the city, urbanization, and the components of urban development. in other words, this virus has created conditions that, unlike previous cases riding on the pillars of today’s life, have brought new areas of social and economic impact, both on the global and local scales. therefore, it can be said that coronavirus is an urban virus and is spread through social interactions and communication. therefore, in the present study, the aim of creating a relationship between urban design and urban environment conditions in the era of infectious diseases was carried out under the name of pandemic-sensitive urban design to achieve the components and variables affecting the responsiveness and efficiency of cities in special conditions. in line with the purpose of the research, the questions of the present article can be considered as “what is pandemic-sensitive urban design and its importance in the contemporary urban planning system?” and “what are the components, variables, and measures of pandemic-sensitive urban design in urban interventions and studies?”materials and methodssince the present study seeks to achieve the components affecting the response of cities in specific pandemic conditions, in terms of method, it is done in a mixed form (qualitative content analysis of the texts extracted from the field of urban design and epidemic diseases and delphi method). the type of research is developmental in terms of purpose. it is descriptive-analytical regarding data and uses logical reasoning (cultural discourse) and qualitative content analysis. to answer the research questions, the method of collecting the required information was the documentary (library) method. to express the theoretical concepts and explain the components and indicators of the research in the field of “pandemic-sensitive urban design: components, variables and metrics,” using relevant studies and an expert questionnaire in line with the delphi technique, and after evaluating the reliability and validity of the model and the final framework, it is presented. the procedure of conducting the research is that after reviewing the subject’s background and definitions, the theoretical part extracts the primary components affecting the response of cities, which were obtained from reviewing the literature in this field. due to the nature of the issue and the various indicators obtained, the best way to identify and rank the components of the response of cities using urban design to the pandemic conditions is to use experts’ opinions in this field. for this purpose, after screening the identified criteria from different texts and sources, an expert survey questionnaire (delphi questionnaire) containing the extracted criteria and sub-criteria was prepared and provided to the experts. then, the criteria were categorized into four components based on the experts’ opinions and were screened based on frequency. after screening the experts’ opinions, the response indicators are extracted based on frequency and overlap with the theoretical field of information resources and texts and presented as a framework for urban design sensitive to the pandemic.findingsthe selected people in the specialized fields were in four groups: “urban designers, planners and managers,” “sociologists,” “doctors,” and “psychologists.”