ارزیابی بازآفرینی شهری برای توسعه گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز

مقدمه شهر تبریز یکی‌ از قطب‌های گردشگری منطقۀ‌ شمال غرب و کانون اصلی‌ گردشگری استان آذربایجان ‌شرقی است. این‌ شهر با برخورداری از طبیعت‌ زیبا و چشم‌نواز، اماکن‌ فرهنگی‌ و ابنیۀ‌ تاریخی‌، از پتانسیل‌‌های زیادی برای توسعۀ‌ گردشگری برخوردار است‌ و سالانه‌ گردشگران زیادی از نواحی‌ مختلف‌ کشور برای گردش و تفریح‌ به‌ این‌ شهر می‌آیند. از این‌رو، ضرورت طرح‌های بازآفرینی‌ بافت تاریخی‌ ‌ فرهنگی شهر تبریز و کمک‌ به‌ توسعۀ‌ یکپارچۀ‌ این‌ شهر، رویکردی متفاوت را می‌طلبد که‌ از آن جمله‌ می‌توان به‌ توسعۀ‌ گردشگری با هدف نهایی‌ بازآفرینی‌ در بافت‌های تاریخی مختلف‌ این‌ شهر اشاره کرد. وجود جاذبه‌‌های گوناگون بدون در نظر گرفتن‌ صنایع‌ فرهنگی‌ و توسعۀ‌ مولفه‌های شهری مهم‌ و تاثیرگذار، نمی‌‌تواند موجب‌ توسعۀ‌ گردشگری در تبریز شود. به‌ این‌‌ترتیب‌، عرصۀ پیش‌ روی این‌ پژوهش،‌ بررسی‌ عوامل‌ اصلی‌ موثر بر توسعۀ‌ گردشگری شهری است‌ که‌ در طرح‌ها و تحقیقات گذشته‌، کمتر ارزیابی‌ شده و فقط‌ به‌ دنبال ایجاد بهره‌گیری از جاذبه‌ها برای تقویت‌ نقش‌ بافت‌ تاریخی‌ و احیای بافت‌ فرسودۀ مناطق‌ مختلف‌ شهر بوده‌اند؛ بنابراین آن‌ها نتوانسته‌اند از فرصت‌ها، سرمایه‌ها و توان‌های تاریخی‌‌ ‌ فرهنگی‌ شهر برای بازآفرینی‌ آن و از این‌رو، توسعۀ‌ گردشگری شهر استفاده کنند و درنتیجه،‌ از پسرفت‌ شرایط‌ اقتصادی‌ ‌ اجتماعی‌، کیفیت‌ زیستی‌ و دیگر نابسامانی‌های کالبدی، اجتماعی‌ و اقتصادی شهر جلوگیری به‌ ‌عمل‌ آورند؛ بنابراین‌ سوال تحقیق این است که عوامل‌ موثر برای توسعۀ گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز کدام‌اند؟مواد و روش‌هااین مقاله با رویکرد مطالعۀ موردی به بررسی پتانسیل بازآفرینی شهری از طریق گردشگری مبتنی بر میراث فرهنگی در بافت تاریخی فرهنگی شهر تبریز می‌پردازد. مانند سایر مطالعات موردی، این بررسی با بیش از یک منبع انجام شده است که شامل منابع کتابخانه‌ای، مطالعات میدانی و همچنین مصاحبۀ نیمه‌ساختار‌یافته بود که با 19 متخصص انجام شد. جامعۀ آماری مصاحبه‌شوندگان شامل خبرگان شهری بودند که با اشباع نظری در فرایند مصاحبه به دست آمد و نمونه به سه دستۀ مختلف تقسیم شد: برای کشف حوزه‌های بالقوۀ تحقیق، اظهارات مصاحبه‌شوندگان طبقه‌بندی و از طریق تحلیل محتوای کیفی برای استخراج عوامل استراتژیک ‌قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها (swot) مورد ‌تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. برای اولویت‌بندی استراتژی‌های به‌دست‌آمده از تحلیل swot نظرات کارشناسان از طریق پرسش‌نامه‌های جمع‌آوری و با استفاده از مدل فرایند شبکۀ تحلیلی (anp) با کمک نرم‌افزار super decision برای امتیازدهی به موارد استخراج‌‌شده مورد ‌تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. از طریق تحلیل محتوای کیفی برای استخراج عوامل استراتژیک قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها (swot) ‌تجزیه‌وتحلیل شد. در مرحلۀ بعد، ماتریس swot با سازماندهی عوامل استراتژیک داخلی و خارجی که زیربنای اصلی استراتژی توسعۀ هستند، بسط داده شد. برای اولویت‌بندی استراتژی‌های به‌دست‌آمده از تحلیل swot، نظرات کارشناسان از طریق پرسش‌نامه‌های جمع‌آوری و با استفاده از مدل فرایند شبکۀ تحلیلی (anp) با کمک نرم‌افزار super decision برای امتیازدهی به موارد استخراج‌شده مورد ‌تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. مزیت اصلی این رویکرد، تاثیر عوامل داخلی و خارجی اولویت‌بندی‌شده در استراتژی‌های جایگزین برای بازآفرینی شهری و توسعۀ گردشگری است. anp یک روش تصمیم‌گیری چندمعیاره است که معمولاً مورد استفاده قرار می‌گیرد، که مقایسه‌های زوجی بین عوامل را برای اولویت‌بندی آن‌ها با استفاده از رویکرد محاسبۀ ارزش ویژه انجام می‌دهد. هدف از استفادۀ anp در چارچوب swot، ارزیابی سیستماتیک عوامل swot و یکسان‌سازی شدت آن‌ها بود.یافته‌هاطبق نتایج تحلیل swot، مهم‌ترین محدودیت‌ها عبارت‌اند از: نبود ابزار جامع برای سیاست‌گذاری فرهنگی (0/0182)، فقدان منابع مالی پایدار برای فعالیت‌های فرهنگی و امکانات گردشگری (0/0114)، کاهش کیفیت فرش تبریز (0/0153)، و کاهش کیفیت فضاهای مربوط به رویدادها و مراسم فرهنگی (0/0134). مهم‌ترین فرصت‌ها عبارت‌اند از: استفاده از بناهای تاریخی به‌ عنوان مراکز رویدادهای اجتماعی و فرهنگی (0/0629)، احیای صنعت قالی‌بافی (0/0554)، از احیای مراسم‌های محلی و موسیقی محلی (0/0411). مهم‌ترین معایب و ضعف‌ها عبارت‌اند از: رقابت برای تولید فرش توسط سایر کشورها (0/0411) و تخریب فضاهای عمومی، مانند قسمتی از بافت‌های تاریخی بازار، و تخریب آثار تاریخی مانند قلعه و ارگ علیشاه (0/0244). مهم‌ترین قوت‌ها عبارت‌اند از: آثار تاریخی مانند بازار تاریخی، قلعه و ارگ علیشاه (0/07070). به منظور تدوین استراتژی‌ها، از فرصت‌های خارجی و قوت‌های داخلی بهره گرفته شد و تلاش شد استراتژی‌هایی به منظور کاهش تهدیدهای خارجی و ضعف‌های داخلی تدوین شود. بر اساس جدول swot، استراتژی‌های حاصل با استفاده از مدل anp در نرم‌افزار super decision اولویت‌بندی شدند. یافته‌ها اشاره دارد که استراتژی‌های دفاعی (wt) با وزن 0/0575 از بالاترین اولویت در کاهش آسیب‌پذیری شهر برخوردار‌ند. به ‌دنبال این استراتژی‌ها، استراتژی‌های حمله (so)، استراتژی‌های بازنگری (wo)، و استراتژی‌های تنوع (st) مطرح هستند.نتیجه‌گیری توسعۀ گردشگری اگر هدفمند صورت گیرد، باعث بازآفرینی در بافت تاریخی تبریز می‌شود. به‌ علت وجود جاذبه‌های تاریخی فراوان در بافت تاریخی تبریز و پتانسیل برای جذب گردشگر درواقع تقویت و احیای مراکز گردشگری می‌تواند موتور محرک بازآفرینی شهری در این محدوده شود. باید گفت که اگر توسعۀ گردشگری در این بافت هدفمند نباشد، باعث از بین بردن ساختار بافت، شلوغی و ترافیک و صلب آسایش از ساکنان خواهد شد. در راستای تحقق بازآفرینی شهری برای توسعۀ گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز، شش سیاستِ اجرایی را می‌توان در نظر گرفت که شامل:1. تهیۀ ضوابط مصوب حفاظت از بافت‌های تاریخی‌ ‌ فرهنگی شهر تبریز؛2. طراحی شهری با تجدید حیات شهری در بافت‌های تاریخی ‌ فرهنگی شهر تبریز؛3. حمایت از جاذبه‌های گردشگری و تاریخی از طریق تقویت سرمایه‌گذاری و تعیین کاربری‌های متناسب در شهر تبریز؛4. اجتناب از مداخلات کالبدی گسترده و تاکید بر حفاظت از وحدت نظام ساختاری کالبدی و اجتماعی در بافت تاریخی‌ ‌ فرهنگی شهر تبریز؛5. تجدید حیات اقتصادی عرصه‌های فرهنگی و تاریخی در شهر تبریز؛6. برنامه‌ریزی حفاظت و احیای تک‌بناها، مجموعه‌ها، محدوده‌ها و عرصه‌های تاریخی شهر تبریز.

evaluation of urban regeneration for the development of cultural heritage tourism in the historical context of tabriz city

introduction the city of tabriz is one of the tourism hubs of the northwest region and the main tourism center of east azerbaijan province. tabriz, with its beautiful and eye - catching nature, cultural places, and historical buildings, has great potential for tourism development and every year many tourists from different parts of the country come to this city for sightseeing and entertainment. therefore, the necessity of creating the historical - cultural texture of tabriz and helping the integrated development of this city requires a different approach, among which we can mention the development of tourism with the ultimate goal of  - creating the different historical textures of this city. the existence of various attractions without considering the cultural industries and the development of important and influential urban components cannot lead to the development of tourism in tabriz. in this way, the future field of this research is to examine the main factors affecting the development of urban tourism, which have been undervalued in past plans and research and only seek to create the use of attractions to strengthen the role of historical texture and revitalization. the worn texture of different areas of the city has been; therefore, their results have not been able to use the opportunities, funds, and historical - cultural capabilities of the city to recreate it and, therefore, develop the city’s tourism, and as a result of the regression of economic - social conditions, living quality, and other physical and social disorders. and prevent the economy of the city; therefore, the research question is, what are the effective factors for the development of cultural heritage tourism in the historical texture of tabriz city?materials and methodsthis article investigates the potential of urban regeneration through tourism based on cultural heritage in the historical and cultural texture of tabriz city with a case study approach. like other case studies, this review was conducted with more than one source, including library sources, field studies, and also semi‌ - structured interviews, conducted with 19 experts. the statistical population of the interviewees included urban experts, obtained by theoretical saturation in the interview process. the sample was divided into three different categories: to discover the potential areas of research, the statements of the interviewees were classified, and through qualitative content analysis to extract the strategic factors of strengths, weaknesses, opportunities, and threats (swot) of the case analysis was done. to prioritize the strategies obtained from the swot analysis, the experts’ opinions were analyzed by collecting questionnaires and using the analytical network process (anp) model with the help of super decision software to score the extracted items. it was analyzed through qualitative content analysis to extract the strategic factors of strengths, weaknesses, opportunities, and threats (swot). in the next step, the swot matrix was expanded by organizing the internal and external strategic factors that are the main foundation of the development strategy. to prioritize the strategies obtained from the swot analysis, experts’ opinions were analyzed through questionnaires and using the analytical network process (anp) model with the help of super decision software to score the extracted items. the main advantage of this approach is the influence of prioritized internal and external factors in alternative strategies for urban regeneration and tourism development. anp is a commonly used ‌ criteria decision-making method, which performs pairwise comparisons between factors to prioritize them using an eigenvalue calculation approach. the purpose of using anp in the swot framework was to systematically evaluate swot factors and equalize their intensity.