طراحی مدل عملیاتی رویکرد انتقال حقوق توسعه جهت حفاظت از باغ‌ها و فضاهای سبز شهری: موردپژوهی باغ‌های کن شهر تهران

مقدمه شیوه‌ زندگی در شهرهای معاصر، به‌ویژه شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها، به ‌گونه‌ای است که باعث گسست رابطه‌ انسان با طبیعت و عناصر برجسته آن شده است. امروزه، در پی رشد سریع جمعیت شهری و عدم کارآمدی سیاست‌ها و قوانین بازدارنده، اولین و بیشترین فشارهای ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بدون برنامه به باغ‌ها، فضاهای سبز و زمین‌های زراعی موجود در محدودۀ شهرها وارد می‌شود. رویکرد انتقال حقوق توسعه، از متاخرترین رویکردهای حفاظت از اراضی ارزشمند شهری در خطر تخریب مانند باغ‌ها و فضاهای سبز شهری بوده که در پی ناکارآمدی و عدم توان طرح‌های توسعۀ شهری مطرح شده و با ایجاد تعادل میان منافع عمومی و خصوصی، حفظ این‌گونه اراضی را ممکن می‌سازد. این ابزار می‌کوشد تا به‌ عنوان سازوکاری بازار‌محور، به برقراری تعادل بین دوگانه‌ حفاظت - توسعه با استفاده از یک سیستم منطقه‌بندی بپردازد و امکان انتقال حقوق توسعه از یک منطقۀ واجد ارزش حفاظتی (منطقۀ ارسال) به یک منطقۀ واجد شرایط توسعه (منطقۀ دریافت) به ‌نحوی ‌که برای هر دو سودمند باشد را فراهم کند. رویۀ انتقال حقوق توسعه در ایران نیز طی چند دهۀ اخیر مطرح شده است؛ اما به علت فراهم نبودن بسترها و سازوکارهای نهادی و قانونی آن، تا امروز نتوانسته از حوزۀ نظری عبور کرده و به عرصۀ عمل ورود پیدا کند. مهم‌ترین و متاخرترین تلاشی که در حوزه‌ اجرایی ‌کردن رویکرد tdr انجام شده، تهیه‌ دستورالعمل سازوکار انتقال حق مرغوبیت مالکانه (حق توسعه) در شهر تهران بوده که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. این پژوهش به تدوین مدل اقتصادی برنامه در محله‌ کن شهر تهران پرداخته و با هدفِ تنظیم تراز اقتصادی برنامه‌ انتقال حقوق توسعه با محاسبه‌ ارزش بازاری هر مترمربع حق توسعه، به دنبال تعیین مناسب‌ترین نظام تراکمی از نظر اقتصادی جهت بارگذاری و اجرا در مناطق ارسال و دریافت مورد نظر است.مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نظر ماهیت و جهت‌گیری در دستۀ پژوهش‌های توصیفی تبیینی و از نظر هدف در دستۀ پژوهش‌های کاربردی قرار گرفته است؛ در بخش محاسبه و عملیاتی کردن برنامه، توصیف داده‌های مکانی با استفاده از نرم‌افزار gis و تحلیل کمی داده‌های مکانی با استفاده از تدوین فرمول‌های ریاضی و محاسبۀ ارزش هر مترمربع حق توسعه انجام شده است. به این‌منظور، در گام اول با استفاده از نرم‌افزار gis به شناخت محدودۀ ارسال و دریافت و توصیف داده‌های مکانی آن‌ها، از جمله بررسی مساحت‌ها و پهنه‌بندی‌ها، پرداخته شده است. در گام بعدی، با توجه به منطقه‌بندی‌های پایۀ طرح تفصیلی، دستورالعمل ساز‌وکار انتقال حق مرغوبیت مالکانه (حق توسعه) و با توجه به الزامات برنامه، تراکم‌های پایه، مجاز و مازاد در هر دو منطقۀ فرستنده و گیرندۀ حقوق توسعه تعیین شده است. پس از آن، با محاسبۀ حجم عرضه و تقاضا، نسبت به تدوین سناریوهای بارگذاری در دو منطقه اقدام شده و درمجموع 12 سناریو به دست آمده است که با موازنۀ عرضه و تقاضا 2 گزینه حذف شده و باقی گزینه‌ها جهت محاسبات اقتصادی انتخاب شده‌اند. در قدم بعدی، با توجه به قیمت زمین و املاک مسکونی، تجاری و باغی به محاسبۀ ارزش بازاری هر مترمربع حق توسعه با تدوین فرمول‌های ریاضی پرداخته شده و با استفاده از روش هزینه - فایده، امکان‌سنجی اقتصادی گزینه‌ها انجام شده است. برای ارزیابی نهای گزینه‌ها، ماتریس دستیابی به اهداف به کار گرفته شده است. داده‌های مورد نیاز برای محاسبات این ماتریس، در مراحل محاسبۀ برنامه و همچنین، با استفاده از محاسبۀ تقاضای قابل تامین در منطقۀ دریافت (جدول 4) به دست آمده است. در پایان نیز، سناریوی 11 به عنوان گزینۀ برتر برای اجرای برنامۀ انتقال حقوق توسعه انتخاب شده است. درخور یادآوری است که داده‌های مورد استفاده در این پژوهش، در بازۀ زمانی مهرماه تا آبان‌ماه 1402 جمع‌آوری شده و مدل عملیاتی این برنامه، بر مبنای آن تدوین شده است.یافته‌هابر اساس مدل اجرایی تدوین‌شده در پژوهش و سناریوی منتخب یعنی سناریوی 11، مناسب‌ترین نظام تراکمی از نظر اقتصادی در منطقۀ ارسال شامل تراکم پایۀ 30 درصد برای باغ‌های کمتر از 2 هزار متر، 45 درصد برای باغ‌های بین 2 تا 5 هزار متر و 30 درصد برای باغ‌های بالای 5 هزار متر است. تراکم مجاز 240 درصد برای کل باغ‌ها و تراکم مازاد نیز 210 درصد برای باغ‌های کمتر از 2 هزار متر،  درصد 195 برای باغ‌های بین 2 تا 5 هزار متر و 210 درصد برای باغ‌های بیش از 5 هزار متر در این منطقه است. همچنین، در منطقۀ دریافت، تراکم پایۀ 240 درصد برای کاربری مسکونی و 230 درصد برای کاربری تجاری و اداری، تراکم مجاز 480 درصد برای کاربری مسکونی و 430 درصد برای کاربری تجاری و اداری و تراکم مازاد 240 درصد برای کاربری مسکونی و 200 درصد برای کاربری تجاری و اداری در منطقۀ دریافت، مبنای عمل قرار می‌گیرد. گزینۀ منتخب، با داشتن 128848251/6 میلیون تومان سود و درصد سود 36/65، توانایی ایجاد 11530 واحد مسکونی و 775 واحد خدماتی (تجاری و اداری) را با استفاده از حقوق توسعۀ منتقل شده و همچنین، 5254 واحد مسکونی و 353 واحد خدماتی (تجاری و اداری) را با استفاده از مازاد تقاضای ایجادشده در منطقۀ دریافت، دارد. مازاد تقاضای ایجادشده، نشان‌دهندۀ رقابت‌پذیری بازار بوده و هر چه بیشتر باشد، شانس موفقیت برنامه نیز بالاتر است؛ بنابراین، گزینۀ 11 از نظر رقابت‌پذیری نیز مطلوب‌ترین گزینه محسوب می‌شود. همچنین، در این گزینه تغییر تراکمی نسبت به تراکم پایه اتفاق نیفتاده و تراکم‌های پایۀ الزامی مطابق با طرح تفصیلی بوده؛ یعنی حقوق عرفی تراکمی مالکان در هر دو منطقه ارسال و دریافت محترم شمرده شده است.نتیجه‌گیریبررسی‌ها نشان می‌دهد در ساختار قانونی شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری ایران، هنوز جایگاه قانونی برنامه‌های انتقال حقوق توسعه تثبیت نشده و ریشه‌های این عدم ثبات را می‌توان در ابعاد حقوقی - مالکیتی، اقتصادی، نهادی - اجتماعی، فنی و نظارتی جست‌وجو کرد. تلاش‌های انجام‌شده در جهت قانونمند کردن این نوع برنامه‌ها در شهر تهران یعنی دستورالعمل سازوکار انتقال حق مرغوبیت مالکانه (حق توسعه) نیز هنوز تا اجرایی ‌شدن و نشستن در ساختار شهرسازی شهر تهران فاصله‌ زیادی دارد. بنابراین، لازم است تا برای پر کردن شکاف بین نظریه و عمل در برنامه‌های انتقال حقوق توسعه به منظور حفاظت از باغ‌ها و فضاهای سبز، تمامی ابعاد فوق در ساختار اجرایی و برای هر محدوده در شهر تهران به‌ صورت مجزا، تدقیق و تعیین تکلیف می‌شود و مستنداتی یکپارچه از این برنامه به دست می‌آید. با به‌روزرسانی مستمر این مستندات، می‌توان برنامه‌ای جامع برای اجرای این رویکرد طراحی کرده و آن را به حیطه‌ اجرا وارد کرد. در پژوهش حاضر، به طراحی مدل اقتصادی برنامه در محدودۀ باغ‌های کن شهر تهران پرداخته شده است و پژوهش‌های آتی می‌توانند به سایر ابعاد این برنامه بپردازند. با توجه به پرسش‌های اصلی، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پارامترهای اثرگذار در ارزش‌گذاری حقوق توسعه شامل قیمت ساختمان مسکونی، قیمت باغ و هزینه‌ ساخت بوده و پارامترهای موثر در محاسبه‌ طراز اقتصادی برنامه شامل قیمت ساختمان مسکونی و تجاری در منطقه‌ ارسال و دریافت، قیمت زمین، هزینه‌ ساخت و قیمت حق توسعه است. این موضوع نشان‌دهندۀ آن است که قیمت املاک یک محدوده، نقشی اساسی در تعیین اقتصادی ‌بودن این برنامه‌ها ایفا می‌کند؛ لذا، ارزش‌گذاری هر مترمربع حق توسعه با استفاده از این معیارها به ‌گونه‌ای انجام شده که مالک زمین باغی از این امکان بهره‌مند شود تا به ‌جای ساخت‌وساز روی زمین باغی خود، از طریق فروش یا انتقال حق توسعۀ ملک به مناطق دیگر، سودی مشابه یا نزدیک به آن را به دست آورد؛ تنها در این صورت است که مالکان می‌توانند به مشارکت در برنامه ترغیب شوند.

designing an implementation model for the transfer of development rights approach to preserve gardens and urban green spaces: a case study of kan’s gardens of tehran

introduction the lifestyle in contemporary cities, especially in large urban centers and metropolises, has led to a disconnection between people and nature, including its key elements. today, with the rapid growth of urban populations and the inefficacy of restrictive policies and regulations, the first and greatest development pressures from unchecked and unplanned constructions are imposed on gardens, green spaces, and agricultural lands located within city boundaries. the transfer of development rights (tdr) approach represents one of the latest strategies aimed at preserving valuable urban lands at risk of degradation, such as urban gardens and green spaces. this approach emerged as a response to the inefficacy and limitations of urban development plans and seeks to preserve such lands by balancing public and private interests. as a market-driven mechanism, tdr attempts to balance conservation and development by employing a zoning system that enables the transfer of development rights from conservation-worthy areas (sending areas) to development-eligible areas (receiving areas) in a mutually beneficial manner. the concept of tdr has been discussed in iran over the past few decades; however, due to the absence of necessary institutional and legal frameworks, it has remained largely theoretical without practical implementation. the most recent and significant effort to operationalize the tdr approach has been developing guidelines for transferring the property betterment rights mechanism (development rights) in tehran, which this study addresses. this research formulates an economic model for a tdr program in the kan neighborhood of tehran, with the objective of adjusting the economic balance of the tdr program by calculating the market value of development rights per square meter. it aims to establish the most economically viable density system for allocating and implementing within the identified sending and receiving areas.materials and methodsthis study is categorized as descriptive-explanatory research in nature and orientation and applied in terms of objective. for computing and implementing the program, spatial data were described using gis software, and quantitative analysis of spatial data was conducted by formulating mathematical formulas and calculating the value of each square meter of development rights. in the first step, gis was utilized to identify and describe the spatial characteristics of the sending and receiving areas, including area measurements and zoning analysis. in the next step, based on the foundational zoning of the detailed plan, guidelines for the transfer of property betterment rights mechanism (development rights), and the program requirements, the base, allowable, and additional densities in both the sending and receiving areas were determined. subsequently, through supply-demand calculation, loading scenarios for the two regions were formulated, yielding a total of 12 scenarios, of which two were eliminated by balancing supply and demand, leaving the remaining options for economic calculations. in the following step, using residential, commercial, and garden property prices, the market value of each square meter of development rights was calculated by formulating mathematical formulas, and an economic feasibility assessment was conducted using the cost-benefit method. for the final evaluation of the options, the goals-achievement matrix was applied. the necessary data for calculating this matrix were obtained from the program’s computational steps and by evaluating the achievable demand in the receiving area (table 4). ultimately, scenario 11 was selected as the optimal choice for implementing the transfer of development rights program. it is worth noting that the data used in this research were collected during the period from october to november 2023, and this program’s implementation model was developed based on this data.findingsaccording to the implementation model developed in this research and the selected scenario, scenario 11, the most economically viable density system in the sending area includes a base far (floor area ratio) of 30% for gardens under 2,000 square meters, 45% for gardens between 2,000 and 5,000 square meters, and 30% for gardens over 5,000 square meters. the allowable far is set at 240% for all gardens, with an additional far of 210% for gardens under 2,000 square meters, 195% for gardens between 2,000 and 5,000 square meters, and 210% for gardens over 5,000 square meters in this area. in the receiving area, the base far is established at 240% for residential use and 230% for commercial and administrative use. the allowable far is 480% for residential use and 430% for commercial and administrative use, with an additional far of 240% for residential use and 200% for commercial and administrative use. the selected scenario, with a profit of 128848251.6 million tomans and a profit rate of 36.65%, enables the creation of 11,530 residential units and 775 service units (commercial and administrative) using transferred development rights. furthermore, it allows for the construction of 5,254 residential units and 353 service units (commercial and administrative) using the surplus demand generated in the receiving area. the generated surplus demand indicates market competitiveness, and the greater the surplus, the higher the program’s likelihood of success. therefore, scenario 11 is also the most favorable in terms of competitiveness. moreover, in this scenario, there is no change in density relative to the base density, and the mandatory base densities align with the detailed plan, meaning that the customary density rights of landowners in both the sending and receiving areas are respected.conclusionanalysis reveals that the legal framework for urban planning in iran has yet to establish a stable legal position for transfer of development rights (tdr) programs. the roots of this instability can be traced to legal-property, economic, institutional-social, technical, and regulatory dimensions. efforts to legislate such programs, specifically the guidelines for the transfer of property betterment rights mechanism (development rights) in tehran, remain far from full implementation and integration into the urban planning structure of the city. therefore, to bridge the gap between theory and practice in tdr programs aimed at preserving gardens and green spaces, it is necessary to refine and clarify all these dimensions in an implementation framework for each region within tehran, ultimately creating comprehensive documentation for the program. with ongoing updates, a comprehensive executive plan for this program can be developed and brought into practice. this study has designed an economic model for the tdr program in the gardens of kan, tehran, while future research can explore other program dimensions. in line with the primary research questions, findings indicate that key parameters affecting the valuation of development rights include residential building prices, garden prices, and construction costs. parameters influencing the economic balance of the program encompass residential and commercial building prices in both sending and receiving areas, property prices, construction costs, and development rights prices. this underscores that property values in a given area play a critical role in determining the economic viability of these programs. consequently, each square meter of development rights has been valued in such a way that allows garden landowners to gain a similar or comparable profit by selling or transferring their development rights to other areas rather than constructing on their own land. only under these conditions can landowners be encouraged to participate in the program.