بررسی نیروهای پیشران تاثیرگذار بر شکوفایی شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعۀ موردی: شهر بهبهان)

مقدمه در جهان امروز، شهرها مکان اصلی کار و زندگی انسان‌ها هستند. شهرنشینی به عنوان یکی از پدیده‌های عمدۀ دوران معاصر، از عوامل مهم تاثیرگذار بر سلامت فردی اجتماعی شهروندان و مظهر شبکه‌ای از روابط پیچیدۀ اجتماعی و شکل‌دهندۀ بسیاری از چالش‌های اساسی در زندگی شهروندان نیز است به طوری که بیشتر شهرهای بزرگ با مشکلاتی همچون جدایی‌گزینی قومی، محرومیت و نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، سلامت، رفاه، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی، تفریحی و... مواجه‌اند . امروزه رهیافت‌های گوناگونی از جمله شهر اکولوژیک، رشد هوشمند، زیست‌پذیری، نوشهرگرایی و شکوفایی شهری برای مواجهه با این شرایط و حل این معضلات در شهرهای جهان مطرح و به کار گرفته شده است. در سال 2012 سازمان اسکان بشر ملل متحد، رویکردی تازه‌ای را در حوزۀ توسعۀ شهری، به نام شکوفایی شهری مطرح کرد که عبارت است از: یک ساخت اجتماعی که به حوزۀ اعمال بشر جامۀ عمل می‌پوشاند. شهر شکوفا شهری است جامع که فضاهایی برای تعامل اجتماعی، تفریح، توسعۀ اقتصادی و اجتماعی گروه‌های آسیب‌پذیر و انسجام اجتماعی را با فراهم کردن فضاهای مناسب و طراحی متناسب فراهم می‌کند. هدف سازمان ملل از شکوفایی شهری، دسترسی به ایمنی فراگیر و قابل دسترس، فضاهای سبز و عمومی به‌ویژه برای زنان، کودکان، سالمندان و افراد ناتوان است. به‌کارگیری روش آینده‌نگاری در شهرها و مدل‌سازی مراحل آینده‌نگاری در حیطۀ مسائل شهری می‌تواند به رواج فرهنگ آینده‌نگاری و کاربرد آن در شهرها بینجامد و با تشویق به مشارکت در حل مسائل شهری مفید واقع شود . در واقع، وجود چنین مشکلاتی، موجبات روی آوردن به رویکرد آینده‌پژوهی در برنامه‌ریزی شهری را فراهم کرده است. از این‌رو، با محور قرار دادن نظریۀ شهر شکوفا، فصل نوینی از توسعۀ فضای شهری فراروی برنامه‌ریزان، مدیران و... گشوده می‌شود. این ابتکار نوعی رویکرد اساسی برای تحقق آن در مسیر پایداری در سطوح مختلف سلسله‌مراتبی و مقیاس‌های جهانی، ملی، منطقه‌ای و محلی است. بنابراین هر شهری در راستای نیل به شکوفایی، دستخوش فراز و نشیب‌هایی می‌شود. در نتیجه در سال‌های اخیر، تلاش در زمینۀ سنجش شکوفایی شهری در شهرهای مختلف جهان مورد توجه واقع شده است. این سنجش و مقایسه، شهرها را در ارتباط با پنج بعد شکوفایی شهری یعنی تولید اقتصادی و بهره‌وری، کیفیت زندگی، عدالت، زیرساخت‌ها و پایداری زیست‌محیطی مورد توجه قرار داده‌اند.شهر بهبهان در جنوب شرقی استان خوزستان به عنوان یکی از شهرهای قدیمی استان با جمعیتی 122 هزار نفری به عنوان جامعۀ هدف پژوهش با مشکلاتی همچون گسترش سریع شهرنشینی، تغییر کاربری‌های غیر اصولی در حوزۀ زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها، زیرساخت‌های نامناسب شهری، فرسوده بودن زیاد بافت‌ها شهری و عدم تناسب با دیگر بافت‌ها، نبود دسترسی مناسب شهروندان به خدمات شهری، گسترش پراکندۀ شهر، آلودگی هوا و افزایش هزینه‌های خدمات‌رسانی مواجه است. علی‌رغم این موارد، ضرورت به‌کارگیری روش‌های موثر برای پیشبرد اهداف نوآورانه و شکوفا لازم است. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف اصلی تحلیل و ارزیابی شاخص‌های شکوفایی شهری در سطح شهر بهبهان در پی پاسخ‌گویی به سوالات زیر است:1- عوامل تاثیرگذار بر شکوفایی شهر بهبهان کدام‌اند؟2- از میان نیروهای پیشران تاثیر‌گذار بر شکوفایی شهر بهبهان کدام پیشران بیشترین و کمترین تاثیر را دارد؟مواد و روش‌هاروش پژوهش حاضر با توجه به مسئلۀ پژوهش، از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش از نوع توصیفی‌ تحلیلی است در این پژوهش به منظور فراهم ساختن مبانی تئوری و به دست آوردن اطلاعات مورد نیاز در زمینۀ شاخص‌های شکوفایی شهری از روش جمع‌آوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای استفاده شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، مصاحبه و پرسشنامه است. در این پژوهش جامعۀ آماری تحقیق را مدیران شهری و خبرگان دانشگاهی صاحب‌نظر در حوزۀ برنامه‌ریزی شهری تشکیل می‌دهند. معیارهای انتخاب مدیران و خبرگان، تسلط نظری، تجربه‌ عملی، تمایل و توانایی مشارکت در پژوهش و دسترسی است. بنابراین، با روش نمونه‌گیری گلوله برفی تعداد 20 نفر از خبرگان، متشکل از کارشناسان با تخصص‌های برنامه‌ریزی شهری و آینده‌پژوهی که با منطقۀ مورد پژوهش آشنایی داشته‌اند؛ جهت پاسخ‌گویی میزان تاثیر هر یک از عوامل بر سایر عوامل انتخاب شدند. در این ارتباط، 41 متغیر به‌دست‌آمده از مصاحبه با خبرگان با هم تلفیق می‌شود و مجموعه‌ای از متغیرهای موثر بر آینده شکوفایی شهر بهبهان منطقه در ابعاد پنج‌گانه (بهره‌وری، زیرساخت‌ها، کیفیت زندگی، برابری و مشارکت اجتماعی و پایداری محیط ‌زیست) استخراج شد. سپس، با به‌کارگیری روش تحلیل اثرات متقاطع، تحلیل متغیرها از طریق نرم‌افزار میک مک صورت گرفته و در نهایت عوامل پیشران کلیدی شکوفایی شهری استخراج شد.یافته‌هاتحلیل کلی محیط سیستم: جدول 2، برآیند اثرات متقابل 41 پیشران‌ تاثیرگذار بر وضعیت آیندۀ شکوفایی شهر بهبهان، بر اساس تشکیل ماتریس 41×41 است. نتایج این جدول نشان‌دهندۀ تعداد تکرار 4 بار و درجۀ پرشدگی 91/07 درصد است که حکایت از تاثیرگذاری بسیار زیاد پیشران‌ها بر هم دارد. از مجموع 1681 رابطۀ قابل ارزیابی در ماتریس، 150 رابطۀ عدد صفر، 465 رابطه با مقدار یک دارای تاثیر ضعیف نسبت به هم و 692 رابطه با عدد 2 دارای روابط اثرگذاری نسبتاً قوی است. به علاوه، 374 رابطۀ عدد 3 دارد و این به معنای آن است که روابط پیشران‌های کلیدی بسیار زیاد و از تاثیرگذاری و تاثیرپذیری زیادی برخوردارند. شهر بهبهان به دلیل گسترش سریع شهرنشینی، با مشکلاتی همچون تغییر کاربری‌های غیر اصولی در حوزۀ زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها، زیرساخت‌های نامناسب شهری، فرسوده بودن زیاد بافت‌ها شهری و عدم تناسب با دیگر بافت‌ها، نبود دسترسی مناسب شهروندان به خدمات شهری، گسترش پراکندۀ شهر، آلودگی هوا و افزایش هزینه‌های خدمات‌رسانی مواجه است. همچنین، نبود یک برنامه‌ریزی درست و منطقی، این شهر را در آینده‌ای نه‌چندان دور به شهری تبدیل خواهد کرد که قابلیت زیست در آن با مشکل مواجه خواهد بود. از میان 41 نیروی پیشران، 9 پیشران بازریابی و ایجاد بسترهای سرمایه‌گذاری، وضعیت اشتغال، برابری اجتماعی، شرایط اقتصادی، اشتغال و مشارکت زنان، رضایت از امنیت عمومی، برابری اقتصادی، قدرت اقتصادی و کیفیت مسکن بر وضعیت شکوفایی شهر اثر کلیدی دارند و این پیشران‌ها مربوط به بعد بهره‌وری و عدالت و مشارکت اجتماعی هستند، بنابراین موثرترین و کلیدی‌ترین پیشران‌ها محسوب می‌شوند و برای بالا بردن سطح شکوفایی شهری در شهر، توجه به این شاخص‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است.نتیجه‌گیریاین پژوهش با هدف تحلیل و ارزیابی شاخص‌های شکوفایی شهری، شهر بهبهان انجام گرفته است. یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داده است که الگوی کلی پراکندگی پیشران‌های شکوفایی از نظر تحلیل اثرات متقابل، در مجموع بیانگر وضعیت یک سیستم محیطی تقریباً پایدار است. از میان 41 نیروی پیشران، 9 پیشران بسترهای سرمایه‌گذاری، وضعیت اشتغال، برابری اجتماعی، شرایط اقتصادی، اشتغال و مشارکت زنان، رضایت از امنیت عمومی، برابری اقتصادی، قدرت اقتصادی و کیفیت مسکن جزء پیشران‌های کلیدی تاثیرگذار بر آیندۀ شکوفایی شهر بهبهان هستند. تحلیل این پیشران‌ها نشان داده است که شاخص‌های وضعیت اشتغال، ایجاد بسترهای سرمایه‌گذاری، شرایط اقتصادی و قدرت اقتصادی مربوط به بعد بهره‌وری و نشان‌دهندۀ اهمیت این بعد از شکوفایی است. همچنین، شاخص‌های برابری اجتماعی، اشتغال و مشارکت زنان و برابری اقتصادی مربوط به بعد عدالت و مشارکت اجتماعی و شاخص‌های کیفیت مسکن و رضایت از امنیت عمومی مربوط به بعد کیفیت زندگی شکوفایی شهر هستند.یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد از پنج بعد شکوفایی شهری در شهر بهبهان، بعد بهره‌وری، عدالت و مشارکت اجتماعی و کیفیت زندگی از اهمیت بالایی برخوردارند و باید متولیان شهر به این ابعاد توجه خاص و بیشتری داشته باشند.نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش در تطابق با نتایج پژوهش‌های محمدخانی و همکاران (1400)، برزگر و همکاران (1401) و پیتمن و همکاران (2019)، نشان‌دهندۀ اهمیت شکوفایی شهری به عنوان یک سیاست‌ شفاف، توسعۀ متعادل و هماهنگ در یک محیط حاکی از انصاف و عدالت است. علاوه بر این، نتایج این پژوهش هم‌راستا با تحقیقات عباسی (1401)، و خزاعی نژاد (1400) است، که نشان می‌دهد موضوع شکوفایی شهری رویکردی کل‌نگر و جامع برای ارتقای سطح خوشبختی جمعی و هدایت شهرها به سوی افقی روشن از نظر اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی محسوب می‌شود و شاخص‌های شکوفایی شهری همچون ایجاد بسترهای سرمایه‌گذاری در شهرها، برابری اقتصادی و اجتماعی، اشتغال و مشارکت اجتماعی و کیفیت زیرساخت‌های اساسی برای رسیدن یک شهر به شکوفایی لازم است. بنابراین ضرورت توجه به همۀ بخش‌ها و زیربخش و ساختار آن‌ها و به‌کارگیری روش‌های موثر برای پیشبرد اهداف نوآورانه و شکوفا لازم است. از این‌رو، برای دستیابی به فرایندی منطقی برای رسیدن به شرایط مطلوب و ایده‌آل در قالب مفهوم شکوفایی شهری توجه به همۀ ابعاد شکوفایی ضروری است.راهکارهای ارتقای شاخص‌های شکوفایی شهر بهبهان با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش عبارت‌اند از:1- توجه متولیان امر و مسئولان شهری به توریع بهینۀ کاربری‌ها و ارتقای وضعیت زیرساخت‌ها و کاهش نابرابری در سطوح مختلف فضاهای شهری2- ایجاد تهمیداتی در جهت افزایش کیفیت خدمات شهری3- توجه به بافت‌های ناکارآمد شهر جهت ارتقا و بهبود کیفیت زندگی در آن‌ها4-ارتقای مشارکت شهروندان در امور شهری جهت ایجاد طرح‌های شهری5- توجه به وضعیت جغرافیایی شهر در انجام پروژه‌ها و طرح‌های توسعۀ شهری

examining driving forces affecting urban prosperity with a future research approach (case study: behbahan city)

introduction in today’s world, cities are the main places for people to work and live. urbanization, as one of the major phenomena of the contemporary era, is one of the important factors affecting the individual and social health of citizens and is the manifestation of a network of complex social relations and the shaper of many basic challenges in the lives of citizens. so, most of the big cities are facing problems such as ethnic segregation, deprivation and social and economic inequalities, health, welfare, and inequality in access to health, educational, recreational, etc. services. today, various approaches such as ecological city, smart growth, livability, new urbanism, and urban prosperity have been proposed and used to face these conditions and solve these problems in the cities of the world. in 2012, the united nations human settlements (unhcr) proposed a new approach to urban development called urban prosperity, which is a social construct that applies to the realm of human action. shokofa city is a comprehensive city that provides spaces for social interaction, recreation, economic and social development of vulnerable groups, and social cohesion by providing appropriate spaces and appropriate design. the goal of the united nations is urban prosperity, access to inclusive and accessible safety, and green and public spaces, especially for women, children, the elderly, and disabled people. applying the method of foresight in cities and modeling the stages of foresight in the field of urban problems can lead to the spread of the culture of foresight and its application in cities and be useful by encouraging participation in solving urban problems. in fact, the existence of such problems has provided the reasons for turning to the future research approach in urban planning. therefore, by focusing on the theory of a flourishing city, a new chapter of urban space development is opened for planners, managers, etc. this initiative is a basic approach to realizing the path of sustainability at different hierarchical levels and global, national, regional, and local scales. therefore, every city undergoes ups and downs in order to achieve prosperity. as a result, in recent years, efforts have been made to measure urban prosperity in different cities of the world. these measurements and comparisons have focused on the cities in relation to the five dimensions of urban prosperity, i.e., economic production and productivity, quality of life, justice, infrastructure, and environmental sustainability.behbahan, in the southeast of khuzestan province, is one of the oldest cities in the province, with a population of 122 thousand people. it is the target community of the research with problems such as the rapid expansion of urbanization, change of unprincipled uses in the field of agricultural lands and gardens, infrastructure, inadequate urban structures, excessive wear and tear of urban tissues, and incompatibility with other tissues, lack of proper access of citizens to urban services, scattered expansion of the city, air pollution and increase in service costs are faced.