بررسی وضعیت دسترس‌پذیری و پراکنش فضایی خدمات شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (gis) در محلات شهری اردبیل (نمونۀ موردی: واحدهای لباسشویی و خشکشویی)

مقدمه در پنجاه سال گذشته، افزایش جمعیت و شهرنشینی به رشد و گسترش بی‌وقفه شهری منجر شده است. به بیانی، می‌توان گفت که جمعیت شهری افزایش یافته است، اما خدمات شهری موجود به دلیل پراکندگی نامناسب و دسترسی ناکافی نتوانسته پاسخ‌گوی نیازهای متنوع مردم باشد. بنابراین رشد سریع شهرها از ظرفیت سازمان‌ها و مدیران شهری برای ارائۀ خدمات زیربنایی و عمومی به شهروندان فراتر رفته است. پراکندگی و توزیع متناسب کاربری‌های خدمات شهری یکی از ملاحظات مهم در برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری است. با توجه به پراکندگی نابرابر کاربری‌های خدمات شهری، هنگام استفاده از این کاربری‌ها، امکان ایجاد بحران‌های اجتماعی و مشکلات فضایی وجود دارد. پراکندگی فضایی نامناسب کابری‌های خدمات شهری، جابه‌جایی بیشتر در فواصل طولانی‌تری را برای استفاده از خدمات ارائه‌شده توسط آن‌ها ایجاب می‌کند. که این امر به ایجاد هزینه‌های اضافی، اتلاف وقت، افزایش ازدحام جمعیت، ترافیک، آلودگی هوا و دسترسی ناکافی به خدمات برای برخی خانواده‌ها را نیز شامل منجر می‌شود. به‌عکس، توزیع مناسب خدمات شهری امکان دسترسی مطلوب به کاربری‌های خدماتی را فراهم می‌آورد و نه تنها در ارتقای سلامت، امنیت و آرامش جامعه نقش به‌سزایی دارد، بلکه به ‌عنوان شاخصی مهم در جهت دستیابی به رفاه اجتماعی عمل می‌کند. در واقع می‌توان گفت که دسترسی مطلوب و توزیع مناسب کاربری‌های خدمات شهری در تمامی مناطق شهری به معنای ارائۀ خدمات مناسب در زمان و مکان مناسب است. در این راستا، اقدام سنجیدۀ مدیریت شهری در توزیع فضایی کاربری‌های خدمات شهری برای بهبود کیفیت فیزیکی محیط و در نتیجه، ارتقای کیفیت زندگی مردم و دستیابی به پایداری شهری ضروری است. برای این‌منظور، درک و تجزیه‌وتحلیل وضعیت فعلی پراکنش فضایی کاربری‌های خدمات شهری بسیار مهم است که در آن پیگیری توزیع مناسب و دسترسی آسان به خدمات این کاربری‌ها مستلزم تخصیص منابع با مطلوب‌ترین ترکیب است. شهر اردبیل در دهه‌های اخیر شاهد رشد سریع جمعیتی و فیزیکی بوده است. با این‌حال، توزیع کاربری‌های مختلف خدمات شهری با رشد و گسترش جمعیت و ساختار فیزیکی شهر مطابقت ندارد. این عدم تعادل در توزیع مراکز خدمات شهری نه تنها می‌تواند به ترویج سفرهای درون‌شهری و تشدید آلودگی منجر شود، بلکه تعادل جمعیتی را نیز مختل می‌کند و فضاهای شهری را در تضاد با ابعاد اجتماعی و اقتصادی گسترش می‌دهد. بنابراین با بررسی توزیع و دسترسی به کاربری‌های خدمات شهری می‌توان الگوی فضایی آن‌ها را در مناطق مختلف شهری شناسایی کرد. این امر به نوبۀ خود می‌تواند به ارائۀ راهکارهایی منجر شود که دسترسی ساکنان به چنین کاربری‌هایی را بهبود بخشد و موجب افزایش کیفیت زندگی آنان شود. مشاغل لباسشویی و خشکشویی به‌ویژه موضوع مورد مطالعه در این پژوهش از جمله انواع فعالیت‌ها و خدماتی هستند که در دسته‌بندی واحدهای صنفی خدماتی خاص در شهرها فعالیت می‌کنند و به نوعی نیاز اکثریت شهروندان به خدمات این واحدها را پاسخ‌گو هستند. پژوهش حاضر روی مشاغل لباسشویی و خشکشویی به عنوان نمونه‌ای خاص از بخش‌های خدماتی در شهرها تمرکز کرده و با تکیه بر برخی از قابلیت‌های تحلیل فضایی در محیط arcgis، اقدام به تحلیل توزیع فضایی این مشاغل در شهر اردبیل کرده است. در این راستا سوال اصلی پژوهش به این شرح است که وضعیت دسترس‌پذیری و پراکنش فضایی واحدهای لباسشویی و خشکشویی در سطح محلات شهر اردبیل به چه صورت است؟مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نظر نوع تحقیق، کاربردی توسعه‌ای و روش انجام آن توصیفی تحلیلی بر پایۀ روش‌های گرافیک مبناست. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای ‌(اسنادی) و میدانی است. به این‌صورت که ابتدا با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای، مقدمه، پیشینه و مبانی نظری پژوهش تدوین شد. همچنین با استفاده از روش برداشت میدانی (gps) مکان‌های دقیق واحدهای لباسشویی و خشکشویی در سطح محلات شهر اردبیل مورد شناسایی قرار گرفته و مختصات آن‌ها ثبت شد. بعد از تصحیح خطاها و کدگذاری دقیق مکان‌های برداشت‌شده در محیط نرم‌افزار googel earth، داده‌های نهایی برای تشکیل پایگاه اطلاعات جغرافیایی وارد نرم‌افزار arcgis شد تا در محیط این نرم‌افزار به تحلیل آن‌ها پرداخته شود. برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات نیز از مدل‌های تحلیل فضایی و آمار فضایی در محیط arcgis همچون تحلیل خود همبستگی فضایی و تحلیل لکۀ داغ مورد استفاده قرار گرفت.یافته‌هادر پژوهش حاضر به بررسی وضعیت دسترس‌‌پذیری و پراکنش فضایی خدمات شهری (در این تحقیق، واحدهای لباسشویی و خشکشویی) در سطح محلات شهر اردبیل پرداخته شد و نتایج به‌دست‌آمده نشان داد از لحاظ وزنۀ فراوانی واحدهای مورد بررسی در سطح محلات شهر اردبیل، محلات شمارۀ 10-1، 8 -2، 5-3 و4-4 هر یک با 5 واحد دارای بیشترین فراوانی و محلات 9-2، 2-3، 10-3، 1-4، 2-4، 5-4، 6-4 و10-4 بدون هیچ‌گونه واحد لباسشویی و خشکشویی در آخرین رده‌بندی از نظر فراوانی واحدهای یادشده قرار می‌گیرند. وضعیت تعداد واحدهای لباسشویی و خشکشویی به تفکیک محلات شهرداری اردبیل و بر مبنای نسبت تعداد واحدهای مورد بررسی به ازای هر 10 هزار نفر نشان داد در محلات 4-3، 3-3 و 4-4 به ازای 10 هزار نفر جمعیت، 4/58 واحد لباسشویی و خشکشویی و در محلات 2-3، 10-3، 1-4، 2-4، 5-4، 6-4 و10-4 به ازای10 هزار نفر جمعیت، به‌ طور مطلق هیچ واحد لباسشویی و خشکشویی وجود ندارد. وضعیت بقیۀ محلات هم در حد فاصل این مقادیر قرار گرفته است. همچنین بر اساس تحلیل لکۀ داغ در محدودۀ محلات شهرداری اردبیل، محلات 7-1، 9-1، 10-1، 4-2، 6-2، 8-2، 10-2، 4-3، 5-3 و4-4 دارای بالاترین مقدار z هستند و وضعیت داغ‌تری را به لحاظ دسترسی به واحد‌های مورد بررسی را دار‌ند. در مقابل محلات 9-2، 2-3، 10-3، 1-4، 2-4، 5-4، 6-4 و10-4 دارای پایین‌ترین مقدار z هستند که بر این اساس بدون هیچ‌گونه مقدار داغی و به صورت لکۀ سرد در بین محلات شهری اردبیل قرار دارند. در نهایت خروجی تحلیل خود همبستگی فضایی واحد‌های یادشده بر مبنای محلات شهرداری اردبیل با عدد 1/55:z نشان داد نحوۀ پراکنش آن‌ها در دسته‌بندی الگوی تصادفی قرار دارد.نتیجه‌گیریبرنامه‌ریزی شهری اساساً مستلزم تخصیص و توزیع منابع کمیاب در میان مناطق مختلف شهر و متکی بر معیارهایی مانند رفاه اجتماعی است. در غیر این‌صورت، می‌تواند به دسترسی بیشتر مناطق خاصی از شهر به منابع شهری در مقایسه با سایر مناطق منجر شود. مبنای توزیع خدمات شهری باید دسترسی و توزیع فضایی درون شهر را در نظر گیرد. با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر به بررسی وضعیت دسترس‌پذیری و پراکنش فضایی واحدهای لباسشویی و خشکشویی در سطح محلات شهر اردبیل پرداخته است. نتایج پژوهش نشان داد با توجه به نوع بافت شهری اردبیل، فرم ساختاری این بافت‌ها تاثیر به‌سزایی در دسترسی ساکنان به امکانات خدماتی (در این تحقیق، واحدهای لباسشویی و خشکشویی) و توزیع فضایی آن‌ها در شهر دارند. همچنین مشخص شد که دسترسی و پراکنش فضایی واحدهای خدماتی یادشده در محلات مرکزی شهر اردبیل نسبت به محلات حاشیه‌ای بیشتر است. یافته‌های این مطالعه با پژوهش لی و همکاران که عنوان می‌کنند ساختار بافت شهری بر دسترسی ساکنان به امکانات خدماتی تاثیر می‌گذارد و توزیع خدمات مطابق با توزیع جمعیت نیست همخوانی دارد. علاوه بر این، نتایج حاصل از پژوهش فاطمی نشان داد منطقۀ 4 اردبیل که جزء مناطق حاشیه‌ای محسوب می‌شود دارای پراکندگی بالایی از واحدهای نانوایی‌ بوده که در تضاد با یافته‌های پژوهش یادشده است. همچنین یافته‌های توزیع فضایی واحدهای لباسشویی و خشکشویی در محلات شهر اردبیل، الگوی تصادفی و نامناسبی را نشان می‌دهد نشان‌دهندۀ تمرکز این واحدها در یک یا چند محلۀ خاص از شهر است. این الگو به دسترسی بیشتر برخی محلات و ساکنان آن‌ها به خدمات مربوطه منجر می‌شود که به شکل‌گیری نابرابری در توزیع خدمات شهری در اردبیل کمک می‌کند. در این راستا، نتایج پژوهش یادشده با نتایج پژوهش نعیمی و بابایی اقدم که نشان‌دهندۀ توزیع نامناسب خدمات عمومی شهری در مناطق مختلف شهر سنندج است، همسو است. در نهایت با توجه به اهمیت موضوع پیشنهاد می‌شود که بررسی دقیقی از سرانه‌های کاربری‌های خدماتی همچون واحدهای لباسشویی و خشکشویی در شهر صورت گرفته و در رفع کمبود آن‌ها در شهر اقدام لازم صورت پذیرفته و قابلیت دسترسی همۀ ساکنان به خدمات شهری در اولویت کاری مدیران قرار گیرد. به این معنا که توزیع خدمات در شهر باید به طریقی انجام گیرد که تمامی ساکنان شهر به خدمات شهری دسترسی مناسبی داشته باشند. برای رسیدن به این امر مهم، توجه به شعاع خدمات‌رسانی و ظرفیت خدمات‌رسانی تسهیلات شهری مهم است.

investigating the accessibility and spatial distribution of urban services using geographic information system (gis) in ardabil urban neighborhoods (case example: laundry and dry-cleaning units)

introduction in the past fifty years, population and urbanization have led to uninterrupted urban growth and expansion. in other words, it can be said that the urban population has increased. still, the existing urban services have not been able to respond to the diverse needs of the people due to inadequate distribution and insufficient access. therefore, the rapid growth of cities has exceeded the capacity of organizations and city managers to provide infrastructure and public services to citizens. dispersion and proportional distribution of urban service use are some of the most important considerations in urban land use planning. there is a possibility of creating social crises and spatial problems due to the uneven distribution of urban service users. inadequate spatial distribution of urban service cables requires more movement over longer distances to use the services provided by them, which leads to additional costs, time wastage, increased crowding, traffic, air pollution, and insufficient access to services. for some, it also includes families. on the contrary, the proper distribution of urban services provides the possibility of optimal access to service uses and not only plays a significant role in improving the health, security, and peace of society but also acts as an important indicator in the direction of achieving social well-being. it can be inferred that optimal access and proper distribution of urban service users in all urban areas means providing the right services at the right time and place. in this regard, the measured action of urban management in the spatial distribution of urban service uses is necessary to improve the physical quality of the environment so that the quality of life of the people can improve and urban sustainability be achieved. for this purpose, it is very important to understand and analyze the current situation of the spatial distribution of urban services in which the pursuit of proper distribution and easy access to the services of these uses requires the allocation of resources with the most favorable combination. ardabil city has seen rapid population and physical growth in recent decades. however, the distribution of different uses of urban services does not correspond to the growth and expansion of the population and the physical structure of the city. this imbalance in the distribution of urban service centers can not only lead to the promotion of intra-city travel and aggravation of pollution but also disrupt the population balance and expand urban spaces in conflict with social and economic dimensions. therefore, by examining the distribution and access to the uses of urban services, it is possible to identify their spatial pattern in different urban areas. this, in turn, can lead to providing solutions that improve residents’ access to such uses and increase their quality of life. laundry and dry-cleaning jobs, especially the subject of study in this research, are among the types of activities and services that operate in the category of special service trade unions in cities, and in a way, they respond to the needs of the majority of citizens for the services of these units. the current research focuses on laundry and dry-cleaning jobs as a specific example of service sectors in cities and it has analyzed the spatial distribution of these jobs in ardabil city by relying on some spatial analysis capabilities in the arcgis environment. in this regard, the main question of the research is as follows: what is the state of accessibility and spatial distribution of laundry and dry-cleaning units in the neighborhoods of ardabil city?materials and methodsin terms of the type of research, the current research is applied-developmental and its method is descriptive-analytical based on graphic methods. the method of collecting information is library (documents) and field. in this way, first by using the library method; the introduction, background, and theoretical foundations of the research were compiled. also, using the field survey method (gps), the exact locations of laundry and dry-cleaning units in the neighborhoods of ardabil city were identified and their coordinates were recorded. after correcting the errors and accurately coding the collected locations in the google earth software environment, the final data was entered into the arcgis software to form a geographic information database to be analyzed in this software environment. to analyze the information, spatial analysis models and spatial statistics in the arcgis environment such as spatial autocorrelation analysis and hot spot analysis were used.