رویکرد تطبیقی کیفیت محیط شهری با تاکید بر تصویر ذهنی شهروندان شهر تهران

مقدمه امروزه به دلیل افزایش جمعیت، مهاجرت‌های بی‌رویه و توسعۀ افقی شهر و نیاز شدید شهروندان به افزایش ساخت‌‌و‌ساز واحدهای مسکونی، موجب بی‌توجهی به بعد کیفی مسکن شده است. مهم‌ترین مسئله‌ای که در مناطق مختلف شهر تهران دیده می‌شود، طوری که برخی مناطق محل سکونت طبقات بالای اجتماعی- اقتصادی و برخی دیگر محل سکونت قشر فقیر و کم‌درآمد شده است. هدف پژوهش ارزیابی زیست‌پذیری شهری با توجه به وضعیت متفاوت محلات، از دید شهروندان در شهر تهران است. در این راستا کیفیت زندگی و زیست‌پذیری شهری یکی از حوزه‌های مهم مطالعات شهری در کشورهای مختلف به شمار می‌رود که مولفه‌های چندگانۀ اجتماعی، محیطی و اقتصادی دارد. توجه به این شاخص‌ها در شهرها به دلیل نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و به طور کلی تعیین میزان قابل زیست بودن شهرها فزونی یافته است. محیط سکونت با کیفیت، پشتیبان انواع فعالیت‌های انسانی است. رشد سریع شهرنشینی در چند دهۀ اخیر موجب افول ارزش‌های این محیط‌ها در بافت‌های قدیمی درون شهرها شده است و این فضاها دیگر تامین‌کنندۀ نیازهای انسان و بستر مناسب برای فعالیت‌های او نیستند، برخی از نواحی شهری با چالش‌های مهمی در زمینه‌های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابری اقتصادی، کمبود مسکن و ترافیک روبه‌رو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به‌شدت کاهش می‌دهد. با این‌وجود سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در سطوح بین‌المللی و ملی بر قابلیت شهرها برای بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها تاکید دارند.مواد و روش‌ها پژوهش حاضر کاربردی و از نوع توصیفی- تحلیلی است. بخش مبانی نظری پژوهش از طریق اطلاعات آمارهای موجود در کتابخانه و اسناد تدوین شده است؛ که شاخص‌ها و گویه‌های موثر بر کیفیت محیط سکونت در پژوهش حاضر با توجه به مطالعۀ مبانی و ادبیات پژوهش در جدول 3 ارائه شده و بخش دیگر جمع‌آوری داده‌ها از طریق مطالعات میدانی و ابزار پرسشنامه به دست آمده که بر اساس شاخص‌های پژوهش گویه‌های مربوط به هر شاخص طراحی شده است. برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار spss.22 آمار توصیفی (فراوانی‌ها) و آمار استنباطی (آزمون تفاوت میانگین‌ها شامل: t-test و f، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر) استفاده شده که از تی تک‌نمونه‌ای و f برای بررسی تفاوت‌ها و از تحلیل مسیر برای تعیین تاثیر عوامل موثر بر کیفیت محیط مسکونی از دید شهروندان در سطح محلات (تجریش، نارمک شمالی و سلسبیل جنوبی) در شهر تهران استفاده شده و در پایان برای تحلیل فضایی، درون‌یابی و پهنه‌بندی محلات از نرم‌افزار arcgis10.3 استفاده شده است.یافته‌ها یافته‌های پژوهش نشان داد ‌رابطۀ میان سن ساکنان و میزان رضایت آن‌ها مثبت و مستقیم است، به گونه‌ای که هر چه میزان سن آن‌ها بالاتر برود، سطح رضایتمندی آن‌ها از سکونت در محله افزایش می‌یابد. میان جنسیت و سطح رضایت کیفیت محیط مسکونی رابطۀ معناداری وجود دارد. تحلیل مسیر عوامل موثر بر کیفیت محیط مسکونی از دید شهروندان در سطح محلات (تجریش، نارمک شمالی و سلسبیل جنوبی) در شهر تهران، را نشان می‌دهد شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، کیفیت تردد حمل‌و‌نقل عمومی، کیفیت کالبدی محلات و کیفیت بهداشت محیط به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا ششم تاثیرگذاری قرار دارند که بیشترین تاثیر 0/43 (شاخص اجتماعی) و کمترین تاثیر را (0/06) شاخص کیفیت بهداشت محیط داشته است. با توجه به نتایج حاصل از توزیع پرسشنامه‌ها میان ساکنان محلات سه‌گانه، نتایج آمار توصیفی مربوط به پاسخ‌گویان به این شرح بوده که از میان سوال جنسیت پاسخ‌دهندگان به سوال‌ها، 41/9 درصد از جامعۀ آماری زنان و 58/1 درصد مردان بوده‌اند. در بررسی وضعیت تاهل، 23/7 درصد از پاسخ‌گویان مجرد و 73/3 درصد متاهل هستند. در بررسی سن پاسخ‌گویان 6.6 درصد از پاسخ‌گویان به پرسشنامه کمتر از 20 سال، 73/4 درصد 21 تا 40 سال، 14/9 درصد 41 تا 60 و 5 درصد از آن‌ها در گروه سنی 61 تا 80 درصد قرار دارند. در بررسی وضعیت تحصیلات پاسخ‌گویان، 1/2 درصد دارای سواد خواندن و نوشتن، 10/8 درصد ابتدایی، 31/9 درصد دیپلم- پیش‌دانشگاهی، 26/1 درصد فوق دیپلم و 27/8 درصد از پاسخ‌گویان دارای تحصیلات کارشناسی به بالا بوده‌اند. از نظر نوع شغل، 31/5 درصد از پاسخ‌گویان دارای شغل دولتی و 68/5 درصد دارای شغل آزاد هستند. براساس نتایج حاصل از پرسشنامه، 6/24 درصد افراد مورد پرسش قرار‌داده‌شده کمتر از 3 میلیون تومان در ماه درآمد دارند.28/33 درصد افراد بین 3 تا 6 میلیون تومان در ماه درآمد دارند. 31/12 درصد از افراد مورد پرسش قرار‌داده‌شده، بین 6 تا 10 میلیون تومان، 16/46 درصد بین 10 تا 13 میلیون تومان، 10/95 درصد بین 13 تا 16 میلیون تومان و 6/90 درصد از افراد بالای 13 میلیون در ماه درآمد دارند. از نظر مدت زمان اقامت در محلۀ مسکونی، 18 درصد کمتر از 10 سال، 24 درصد بین 10-15 سال و بقیه بیش از 15 سال سابقۀ اقامت در محلۀ مسکونی را داشته‌اند.از نظر شاخص اقتصادی، بیشترین میزان میانگین مربوط به قیمت زمین و کمترین میانگین مربوط به درآمد محلات است. در شاخص اجتماعی بیشترین میانگین مربوط به مشارکت اجتماعی و کمترین میانگین مربوط به امنیت اجتماعی است.در میان متغیرهای مربوط به شاخص کیفیت کالبدی محلات، متغیر کیفیت ابنیه دارای بیشترین میانگین و کیفیت واحد مسکونی دارای کمترین میزان میانگین است.در شاخص دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، بیشترین میانگین مربوط به متغیر دسترسی به خدمات و کمترین میزان میانگین مربوط به میزان دسترسی به امکانات رفاهی است.در کیفیت تردد و حمل‌و‌نقل عمومی در سطح محلات، متغیر دسترسی به حمل‌و‌نقل عمومی بالاترین میانگین و متغیر کیفیت خیابان‌ها و کوچه‌ها دارای کمترین میانگین است. در شاخص کیفیت بهداشت محیط، میزان رضایتمندی از جمع‌آوری زباله بالاترین میانگین و چگونگی دفع فاضلاب دارای کمترین میزان میانگین را داشته‌ است.نتیجه‌گیری افزایش جمعیت و مهاجرت‌های وسیع به شهرها موجب توسعۀ نگرش کمیت‌گرا به مسکن شده است، لذا این امر در نهایت باعث کاهش توجه به کیفیت محیط مسکونی شده است. این امر در کشور ما زمینه‌ساز ایجاد مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیاری شده است. بنابراین این پژوهش با تعریف شاخص‌های موثر در محیط مسکونی (محیطی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، کالبدی و مدیریتی) در تلاش است تا بعد ذهنی شهروندان را از طریق پیمایش مورد سنجش قرار دهد. بررسی سنجش کیفیت محیط مسکونی از ابعاد مختلف نشان می‌دهد در برخی موارد میان آنچه ساکنان محیط مسکونی از محل زندگی خود درک می‌کنند، با آنچه که از نتایج سنجش عینی محیط به دست می‌آید، تفاوت‌هایی وجود دارد. معیارهای ارزیابی محیط مسکونی بر اساس شاخص‌های مورد استفاده در برنامه‌ریزی شهری تا حدود زیادی گویای ذهنیت شهروندان از فضا نیز است. به طور کلی نتایج پژوهش نشان داد میزان رضایت زنان از محلات مسکونی‌شان بیش از مردان است. میان مدت اقامت در محله مسکونی و سطح رضایت از کیفیت محله رابطۀ معناری وجود دارد. هر چه مدت اقامت افراد در محلات افزایش یابد، سطح رضایت از محلۀ سکونتی افزوده می‌شود. تنها معیارهای کالبدی و فیزیکی تعیین‌کنندۀ کیفیت محیط مسکونی نیستند، بلکه توجه به ایجاد بناهای پایدار و نوساز مطابق با ویژگی‌های اجتماعی، بومی، جوی و اقتصادی می‌تواند در بالا بردن سطح رضایت شهروندان از کیفیت محیط مسکونی‌شان بسیار موثر باشد. در نهایت انطباق کیفیت ذهنی و عینی محیط مسکونی در راستای یکدیگر راه‌حل کلیدی جهت ارتقای کیفیت کل محیط مسکونی مطرح می‌شود.

the comparative approach of urban environment quality with emphasis on the mental image of citizens of tehran

introduction nowadays, due to population growth, uncontrolled migration, horizontal urban development, and the intense demand for increased construction of residential units, there has been a disregard forthe qualitative aspect of housing. the most significant issue observed in various areas of tehran isthat some neighborhoods have become the residence of high socioeconomic classes, while othersare inhabited by the poor and low-income segments of society. the research aims to evaluate urbanlivability based on the different conditions of neighborhoods from the perspective of the residentsin tehran. in this regard, the quality of life and urban livability are considered one of the most importantareas of urban studies in different countries, encompassing various social, environmental,and economic factors. attention to these indicators in cities has gained significance as an effectivetool for urban management and planning, ultimately determining the level of livability in cities. aquality living environment supports various human activities. the rapid growth of urbanization inrecent decades has led to the decline of the values of these living environments in the old inner cityareas, rendering them no longer capable of meeting human needs or providing suitable platformsfor their activities. some urban areas face significant challenges in terms of physical and environmentaldegradation, social deprivation, insecurity, unemployment, economic inequality, housingshortages, and traffic congestion, all of which severely reduce the quality of urban life. nevertheless,policymakers and planners at international and national levels emphasize the capacity of cities toimprove the quality of human life.materials and methodsthe present research is practical and falls under the descriptive-analytical type. the theoreticalframework section of the study has been developed through information from existing statisticsand documents in the library. the indicators and variables affecting the quality of the living environmentin the current research, based on the study of foundations and research literature, are presentedin table 3. on the other hand, the data collection was conducted through field studies andthe use of a questionnaire tool, which was designed based on the research indicators and variables.for data analysis, the spss 22 software was used. descriptive statistics (frequencies) and inferentialstatistics (t-tests, analysis of variance, pearson correlation coefficient, multiple regression analysis,and path analysis) were employed. the t-test and f-test were used to examine differences and pathanalysis was used to determine the impact of factors influencing the quality of the residential en-vironment from the perspective of residents at the neighborhood level(tajrish, north narmak, and south salsabil) in tehran. lastly, for spatial analysis, interpolation, and neighborhood classification, the arcgis 10.3software was utilized.