تحلیل فضایی توزیع پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهرهای ایران

مقدمه دسترسی مناسب به پارک‌ها و فضاهای سبز شهری معیار مهمی برای سنجش میزان زیست‌پذیری در شهرها است. فضاهای سبز شهری و به تبع آن، پارک‌های شهری سهم زیادی در سلامت و رفاه شهروندان دارد. پارک‌ها و فضاهای سبز شهری یکی از عناصر مهم زیرساخت‌های سبز شهری را تشکیل می‌دهند که به افزایش کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کنند و محیط شهری را با تصفیۀ هوا، کنترل آلودگی صوتی، کاهش اثر جزیرۀ گرمایی و حفظ تنوع زیستی بهبود می‌بخشند. پارک‌های شهری خدمات اکولوژیکی و فرهنگی مانند گشت‌و‌گذار، زیبایی‌شناختی، تفریح و سرگرمی، آموزش و فرهنگ، ورزش و ارتباطات اجتماعی را برای ساکنان شهری ارائه می‌دهند و در نتیجه، کیفیت زندگی آن‌ها را بهبود می‌بخشند. پارک‌ها و فضاهای سبز شهری به عنوان مرکزی برای تعاملات اجتماعی در شهرهای امروزی نقش کلیدی در نوسازی شهری و توسعۀ پایدار شهری و منطقه‌ای ایفا می‌کنند. دسترسی مناسب به پارک‌ها و فضاهای سبز شهری با شادکامی شهروندان رابطه دارد. با توجه به کارکردهای مهم پارک‌ها و فضاهای سبز شهری و نقش آن‌ها در نیل به توسعۀ پایدار شهری و منطقه‌ای، طراحی و ساماندهی این فضاها در شهرها به‌ویژه در کلان‌شهرهای ایران به عنوان راهبردی برای حل معضلات حاد شهری و شهرنشینی شتابان و بی‌رویه و افزایش سطح زیست‌پذیری شهری است. مواد و روش‌ها پژوهش حاضر با هدف تحلیل آماری توزیع فضایی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهرهای ایران انجام شده است. به همین دلیل، در پژوهش کمی پیش رو با استفاده از تکنیک‌های کریتیک و کوکوسو به تحلیل توزیع فضایی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهرهای منتخب ایران پرداخته شده است. کلان‌شهرهای مورد مطالعه در این پژوهش کلان‌شهرهای رسمی و غیررسمی ایران مانند تهران، مشهد، اصفهان، کرج، شیراز، تبریز، اهواز، کرمانشاه، رشت، زاهدان، همدان و کرمان بوده است. داده‌های مورد نیاز برای انجام پژوهش از آمارنامۀ کلان‌شهرهای مورد مطالعه جمع‌آوری شده است. نماگرهای مورد استفاده مساحت کل فضای سبز شهری به مترمربع، مساحت فضای سبز تحت پوشش شهرداری، تعداد کل پارک‌ها، مساحت کل پارک‌ها به مترمربع، تعداد پارک‌های شهری، مساحت پارک‌های شهری، تعداد پارک‌های جنگلی، مساحت پارک‌های جنگلی و سرانۀ فضای سبز در کلان‌شهرهای مورد مطالعۀ ایران بوده است. وزن این نماگرها با استفاده از تکنیک کریتیک محاسبه شده و در تکنیک کوکوسو استفاده شده‌اند. در تکنیک کوکوسو استراتژی‌های سه‌گانه و مقدار امتیاز نهایی (k) بررسی و تحلیل شده است. یافته‌ها در استراتژی اول (ka) تکنیک کوکوسو کلان‌شهر تهران با کسب امتیاز (0.114) دارای بیشترین امتیاز بوده است. در این استراتژی شهرهای رشت با کسب امتیاز (0.016) و همدان با کسب امتیاز (0.071) کمترین امتیازها را داشته‌اند. در استراتژی دوم (kb) تکنیک کوکوسو کلان‌شهر تهران با کسب امتیاز (426.23) بیشترین امتیاز را از آن خود کرده است. در این استراتژی شهرهای رشت با کسب امتیاز (2) زاهدان با کسب امتیاز (49.76) و همدان با کسب امتیاز (61.47) کمترین امتیازها را به دست آوردند. در استراتژی سوم (kc) تکنیک کوکوسو کلان‌شهر تهران با کسب امتیاز (1) بیشترین امتیاز را داشته است. در این استراتژی شهرهای رشت با کسب امتیاز (0.140) همدان با کسب امتیاز (0.619) کمترین امتیازها را داشته‌اند. میانگین نزدیک‌ترین همسایگی توزیع فضایی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهر شیراز 0.721049 و میزانz score عدد 4.713088- و میزان pvalue مقدار 0.000002 به دست آمده است. براساس میانگین نزدیک‌ترین همسایگی الگوی توزیع فضایی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهر شیراز به صورت خوشه‌ای بوده است. تحلیل خوشه‌ای فضایی چند فاصله‌ای نشان می‌دهد الگوی توزیع فضایی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در کلان‌شهر شیراز به صورت خوشه‌بندی است. نتیجه‌گیری نتایج پژوهش نشان می‌دهد کلان‌شهر تهران بیشترین امتیاز پارک‌ها و فضاهای سبز شهری را داشته است. با وجود اینکه این متروپل ملی بیشترین امتیاز پارک‌ها و فضاهای سبز شهری را در بین شهرهای مورد مطالعه به دست آورده است؛ ولی با توجه به میزان جمعیت متمرکزشده در این کلان‌شهر، این شهر با حالت مطلوب و ایده‌آل فاصله دارد. بررسی میزان و سطح زیست‌پذیری شهری فقط با استفاده از نماگرهای مربوط به میزان پارک‌ها و فضاهای سبز شهری امکان‌پذیر نیست و عوامل متعدد دیگری میزان زیست‌پذیری را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. بعد از کلان‌شهر تهران کلان‌شهرهای شیراز و مشهد دارای امتیازهای زیادی در زمینۀ پارک‌ها و فضاهای سبز شهری هستند. در میان کلان‌شهرهای مطالعه‌شده، شهر رشت ضعیف‌ترین و کمترین امتیاز را کسب کرده و این شهر در زمینۀ نماگرهای مورد بررسی نیازمند توجه ویژه است.

spatial analysis of the distribution of urban parks and green spaces in iranian metropolises

introduction proper access to urban parks and green spaces is an important criterion for measuring livability in cities. urban green spaces and consequently urban parks have a great contribution to the healthand well-being of citizens. parks and urban green spaces are some of the most important elementsof urban green infrastructure that help to increase the quality of life of citizens and improve theurban environment by purifying the air, controlling noise pollution, reducing the heat island effect,and preserving biodiversity. urban parks provide ecological and cultural services such as sightseeing,aesthetics, recreation and entertainment, education and culture, sports, and social communicationfor urban residents and thus improve their quality of life. urban parks and green spaces as acenter for social interactions in today’s cities play a key role in urban renewal and sustainable urbanand regional development. proper access to urban parks and green spaces is related to the happinessof citizens. considering the important functions of urban parks and green spaces and their rolein achieving sustainable urban and regional development, the design and organization of thesespaces in cities, especially in the metropolises of iran, as a strategy to solve acute urban problemsand rapid and indiscriminate urbanization and to increase the level of urban livability.materials and methods the present study was carried out with the aim of statistical analysis of the spatial distribution of urban parks and green spaces in the metropolises of iran. for this reason, the spatial distribution of parks and urban green spaces in selected iranian metropolises has been analyzed in this quantitative research using critic and cocoso techniques. the metropolises studied in this research were official and unofficial metropolises of iran such as tehran, mashhad, isfahan, karaj, shiraz, tabriz,ahvaz, kermanshah, rasht, zahedan, hamedan, and kerman. the data needed to conduct the researchhas been collected from the statistics of the studied metropolises. the indicators used arethe total area of urban green space in square meters, the area of green space covered by the municipality,the total number of parks, the total area of parks in square meters, the number of urbanparks, the area of urban parks, the number of forest parks, and the area of forest parks and per capitagreen space in the studied metropolises of iran. the weight of these indicators was calculated usingthe critic technique and was used in the cocoso technique. in the cocoso technique, three strategiesand the value of the final score (k) have been investigated and analyzed.