شناسایی فضاهای همگانی ناامن در محله‌های شهری و بازطراحی آن‌ها با رویکرد ارتقای امنیت محیطی (مورد مطالعه: محله‌های نارمک، سنگلج، کارگر شمالی و باغ شاطر تهران)

مقدمه با افزایش جمعیت و گسترش شتابان شهرنشینی و توسعۀ کالبدی شهرها به‌ویژه در کلان‌شهرها بحث امنیت محیطی به‌ویژه در محلات شهری بسیار مورد توجه قرار گرفت. فضاهای شهری همگانی درون محلات کلان‌شهری نیز جزء فضاهایی هستند که بالقوه زمینه‌ساز روی دادن برخی جرائم و آسیب‌های اجتماعی مانند سرقت، درگیری، اعتیاد و... هستند به‌ویژه اگر در طراحی این‌گونه فضاها اصول طراحی محیطی رعایت نشده باشد. در کلان‌شهر تهران نیز مسئلۀ کمبود و ضعف امنیت در فضاهای شهری در برخی محلات آن به‌شدت وجود دارد. بافت کالبدی فرسوده، منازل مخروبه و یا در حال ساخت، معابر تنگ و بن‌بست و سرپوشیده متعدد در محله از یک‌سو و تمرکز کم‌جمعیت به‌ویژه پس از تعطیلی بازار و نظارت همگانی پایین در برخی محلات تهران از سوی دیگر، زمینه را برای بروز مشکلات اجتماعی و پیدایش مکان‌های ناامن فراهم کرده است. نظریات و رویکردهای بسیاری برای رویارویی با این مشکل و ایجاد فضای شهری امن از سوی نظریه‌پردازان شهری مطرح ‌شده است. از مهم‌ترین نظریات ارائه‌شده در این خصوص پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی است. این رویکرد که در طراحی‌های خود هم‌زمان با عوامل کالبدی، عوامل اجتماعی را نیز ملاک قرار می‌دهد زمینه‌های حذف و یا تعدیل نقاط جرم‌خیز و کور بافت را فراهم می‌سازد و با افزایش سطح حمایت و نظارت اجتماعی، به افزایش سطح امنیت در محله کمک می‌کند. پژوهش حاضر نیز باهدف بازطراحی فضاهای همگانی ناامن شهری با تاکید بر رویکرد طراحی محیطی در محله‌های با امنیت پایین انجام‌ گرفته است. مواد و روش‌ها تحقیق حاضر در زمرۀ تحقیقات کمی‌ کیفی قلمداد می‌شود. بر اساس نوع، جزء تحقیقات کاربردی و بر اساس روش، جزء تحقیقات توصیفی‌ تحلیلی به شمار می‌رود. در این تحقیق شش بعد (نظارت، مدیریت و نگهداری، حمایت از فعالیت، ساختار، دسترسی و جابه‌جایی و حس مالکیت) در قالب 11 شاخص در سطح محلات مورد سنجش قرار گرفته است. روش گردآوری داده‌ها اسنادی‌ میدانی بوده است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامۀ محقق‌ساخته، مشاهدات میدانی عمیق، مصاحبه و تصویربرداری از فضاهای شهری مورد نظر بوده است. جامعۀ آماری تحقیق ترکیبی از شهروندان محلات (384 نفر بر اساس فرمول کوکران) و متخصصان حوزۀ برنامه‌ریزی شهری (30 نفر) بوده‌اند. برای وزن‌دهی به معیارهای پژوهش و طبقه‌بندی محلات از روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (ahp) استفاده ‌شده است. پس از شناسایی محلۀ ناامن با استفاده از روش کیفی فضاهای شهری ناامن شناسایی‌شده و بر اساس ویژگی‌های طراحی محیطی از طریق، روش آنالیز و مورفولوژی (تحلیل ریخت‌شناسی) به بازطراحی فضاهای ناامن پرداخته‌ شده است. یافته‌هااز دیدگاه جامعۀ خبرگانی پژوهش، معیار حمایت از فعالیت‌ها با نمرۀ 0/266 بالاترین امتیاز و معیار حس مالکیت با نمرۀ 0/085 کمترین درجۀ اهمیت را به خود اختصاص داده است. همچنین معیارهای ساختار محلات، دسترسی و جابه‌جایی، نظارت و مدیریت و نگهداری به‌ترتیب نمره‌های 0/207، 0/168، 0/145 و 0/130 را به خود اختصاص داده‌اند. از تحلیل داده‌های گردآوری‌شده در سطح محلات نمونه مشخص شد که محلۀ نارمک در چهار بعد ساختار محله، نظارت، حس مالکیت و مدیریت و نگهداری به‌ترتیب با کسب امتیاز 0/543، 0/469، 0/493 و 0/450 رتبۀ اول را به در موضوع امنیت محیطی فضاهای شهری کسب کرده است. در بدنۀ میدان‌های نارمک، اثری از کنج‌های پرت به چشم نمی‌خورد و بن‌بست‌های کوتاه و خوانا موجب شده تا بدنه‌های این فضاها، دارای قابلیت نمایانی مناسبی باشند. طبق آنچه از مدل به‌ دست‌ آمده است، محله‌‌های نارمک، کارگر شمالی، باغ شاطر و سنگلج به‌ترتیب با امتیاز 0/393، 0/330، 0/221 و 0/056 در رتبه‌های اول تا چهارم قرار گرفته‌اند؛ بنابراین محلۀ نارمک به‌عنوان امن‌ترین محله و محلۀ سنگلج در بخش مرکزی شهر تهران به ‌عنوان ناامن‌ترین محله ارزیابی ‌شده‌اند. جداره‌های محلۀ سنگلج، به دلیل همجواری با بازار، بسیار فعال بوده و این همجواری سبب شده تا طی روز، رفت‌وآمدهای غیر محلی زیادی به درون محله وجود داشته باشد و همین نکته از امنیت محله می‌کاهد. برای شناسایی بهتر کوچه‌ها و فضاهای ناامن در محلۀ سنگلج، محدودۀ مورد طراحی به سه پهنۀ شرقی، شمال غربی و جنوب غربی تقسیم‌ شد. در پهنۀ شرقی، ویژگی‌هایی مانند نبود نظارت روی کوچه‌ها، وجود انبارها، نبود سکنه و به دنبال آن نبود تعلق و مسئولیت سکنه نسبت به حضور گروه‌های آسیب‌پذیر و... دیده می‌شود. در پهنۀ شمال غربی ویژگی‌هایی همچون کمبود نور و روشنایی، کنج‌ها و تورفتگی‌های ناامن به‌وجود‌آمده بر اثر عقب‌رفتگی ساختمان‌ها در کوچه‌ها وجود داشته است. همچنین در پهنۀ جنوب غربی ویژگی‌هایی مانند افزایش حضور فروشندگان مواد مخدر در شب‌هنگام بازار طرخانی (هنگام تعطیلی)، استعمال مواد مخدر به ‌صورت علنی در ابتدای کوچه‌ها و دیگر موارد مشابه به چشم می‌خورد. کوچۀ خلص در محدودۀ شمارۀ دوم پهنۀ شرقی و کوچۀ حمامی در محدودۀ شمارۀ یک پهنۀ شمال غربی به دلیل موقعیت قرارگیری و وجود ناامنی بیشتر جهت طراحی و تحقق ایده‌ها انتخاب ‌شده‌اند. حفظ سردر قدیمی به‌ عنوان ورودی مجموعه از کوچۀ حمامی، تبدیل کنج و پاتوق معتادان به غرفه‌های صنایع‌دستی و غرفه‌های فرهنگی، بهسازی سردر و جدارۀ مغازه‌ها در خیابان شیشه‌گران و... از ایده‌های طراحی این فضای شهری ناامن است. ترمیم جداره‌ها و ساماندهی نمای ساختمان‌ها، حذف زوائد بصری در جداره‌ها جهت از بین بردن به‌هم‌ریختگی نماها در فضا، تخریب بنای فرسوده برای ایجاد گشودگی و طراحی کافه گالری فرش به سبب نزدیکی با محورهای فرش‌فروشی، تعبیه کیوسک نگهبانی (برای تقویت چشم ناظر) در ورودی کافه گالری و... از نکات قابل ‌مشاهده در طراحی‌های پیشنهادی برای ارتقای امنیت محیطی فضای کوچۀ خلص است. نتیجه‌گیری نتایج حاصل از مقایسۀ تطبیقی محله‌های مورد مطالعه نشان داد محلۀ نارمک در شرق تهران (منطقۀ 8) به‌ عنوان امن‌ترین محله و محلۀ سنگلج در بخش مرکزی تهران (منطقۀ 12) به ‌عنوان ناامن‌ترین محله از دید ساکنان ارزیابی ‌شده‌اند. درواقع این مقایسه به ما فرصتی برای بررسی و مقایسۀ اصول cpted، در تمامی محلات و استفاده از نکات مثبت در محلات امن را می‌دهد و آموزه‌هایی را برای امن‌تر کردن محلۀ سنگلج ارائه کرد. نتایج نشان داد حدود 20 موقعیت یا فضای ناامن در سطح محلۀ سنگلج وجود دارد که از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به باز بودن کوچه‌ها و امکان راحت فرار مجرمان، کنج‌های ناامن به‌وجود‌آمده بر اثر عقب‌رفتگی ساختمان‌ها، کمبود نور و چراغ، کمبود خرده‌فروشی یا هر کاربری مرتبطی که حضورپذیری بیشتر و امنیت را به دنبال خود داشته باشد، حضور کارتن‌خواب‌ها و گروه‌های بزهکار و معتادان در برخی مسیرها اشاره کرد. درنهایت پژوهش حاضر نتایج پژوهش‌های قبلی در خصوص وجود فضاهای ناامن شهری در سطح برخی محلات و کاربرد تاثیرگذار معیارهای رویکرد پیشگیری از جرم در طراحی مجدد فضاهای ناامن شهری را تایید می‌کند. علاوه بر این، ذکر این نکته ضروری است که امن کردن محلات شهری به‌ویژه در بخش مرکزی شهرها فقط با اقدامات کالبدی و طراحی امکان‌پذیر نیست، بلکه نیازمند هم‌زمان اقدامات اجتماعی، سیاست‌گذاری و مدیریتی نیز است.

identifying unsafe public spaces in urban neighborhoods and redesigning them with the approach of improving environmental security(case study: narmak, sangalaj, kargar shomali, and bagh shater neighborhoods of tehran)

introduction with the increase in population and the rapid expansion of urbanization and the physical development of cities, especially in metropolises, the issue of environmental security, especially in urbanareas, has received much attention. public urban spaces within metropolitan areas are also amongthe spaces that potentially cause some crimes and social damages like theft, conflict, and addiction,especially if the principles of environmental design are not observed in the design of such spaces.in the metropolis of tehran, there is also a problem of lack and weakness of security in urban spacesin some of its neighborhoods. dilapidated physical structures, dilapidated or under-constructionhouses, many narrow and dead-end and covered passages in the neighborhood on the one hand,and low population concentration, especially after the closing of the market, and low public supervisionin some neighborhoods of tehran, on the other hand, has created the basis for social problemsand unsafe places. many theories and approaches have been proposed by urban theoriststo face this problem and create a safe urban space. one of the most important ideas presentedin this regard is crime prevention through environmental design (cpted). this approach, whichconsiders social factors in its designs along with physical factors, provides grounds for removing oradjusting criminal and blind spots and by increasing the level of social support and supervision, ithelps to increase the level of security in the neighborhood. the current research has been carriedout to redesign unsafe urban public spaces, emphasizing the environmental design approach inneighborhoods with low security.materials and methods the present research is considered quantitative-qualitative research. based on the type, it is consideredas applied research, and based on the method, it is considered as descriptive-analyticalresearch. in this research, six dimensions (supervision, management and maintenance, activity support,structure, access and movement, and sense of ownership) have been measured in the formof 11 indicators at the neighborhood level. the method of data collection was document-field. thetools of data collection were a researcher-made questionnaire, in-depth field observations, interviews,and photography of the desired urban spaces. the statistical population of the research wasa combination of residents (384 people based on cochran’s formula) and specialists in the fieldof urban planning (30 people). the analytical hierarchy process (ahp) method has been used to weight research criteria and classify localities. after identifying the unsafeneighborhood using the qualitative method, unsafe urban spaceshave been identified, and based on the features of environmental design through the method of analysis and morphology (morphological analysis),unsafe spaces have been redesigned.