بررسی روابط مولفه‌های مدل ارزیابی سیستم حمل‌ونقل شهری بر اساس شاخص‌های توسعۀ پایدار (مورد مطالعه: منطقۀ کلان‌شهری تهران)

مقدمه یکی از مسائل مهمی که می‌تواند تعیین‌کنندۀ وضعیت یک شهر باشد و در شاخص‌های کیفیت فضای آن تغییراتی ایجاد کند، سیستم حمل‌ونقل شهری است. راه‌ها و سیستم حمل‌ونقل از عناصر مهم موجود در هر شهر هستند که ساختار کلی شهر را شکل می‌دهند. امروزه با رشد روزافزون جمعیت و توسعۀ ناشی از اتومبیل، حمل‌ونقل و ترافیک یکی از مشکلات شهرها است و به‌ویژه در مناطق کلان‌شهری که متشکل از یک شهر مادر و تعدادی شهر و شهرک اقماری است، این مشکل بیشتر است، چرا که جمعیت قابل توجهی در شهرهای اقماری سکونت گزیده و به واسطۀ اشتغال در شهر مادر، تردد هرروزه به آن دارند و در صورت نبود یک سیستم حمل‌ونقل مطمئن و برنامه‌ریزی شده، مشکلات شهر مادر را افزایش می‌دهند. تا زمانی که برنامه‌های شهری و مناطق کلان‌شهری و طرح‌های سیستم حمل‌ونقل مبتنی بر رفت و آمد خودروها تهیه شوند، دستیابی به سیستم حمل‌ونقل پایدار ممکن نخواهد بود. لذا نظامی برای ارزیابی سیستم حمل‌ونقل شهری مبتنی بر اصول پایداری و توسعۀ پایدار، متضمن بهبود شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شهرهاست. مطالعۀ حاضر به عنوان بخشی از پژوهشی جامع‌تر که با هدف ارائۀ مدل ارزیابی سیستم حمل‌ونقل شهری بر اساس شاخص‌های توسعۀ پایدار در منطقۀ کلان‌شهری تهران صورت پذیرفته، انجام شده است و به دنبال آن است تا به بررسی استقلال یا وابستگی مولفه‌های مدل بپردازد. مواد و روش‌ها پژوهش حاضر را می‌توان از نظر هدف کاربردی‌ توسعه‌ای و از منظر روش و دورۀ زمانی گردآوری داده‌ها، پژوهشی پیمایشی‌ مقطعی محسوب کرد که با رویکرد آمیخته انجام شد. به این‌منظور، در بخش کیفی با جست‌وجو در پایگاه‌های اطلاعاتی، در بازۀ زمانی 2000 تا 2023، تعداد 43 مقاله در زمینه‌های مرتبط شناسایی شد و در نهایت، 41 مقاله به روش هدفمند انتخاب و وارد مرحلۀ تحلیل شدند. برای شناسایی روابط بین مولفه‌های مدل ارزیابی سیستم حمل‌ونقل شهری در منطقۀ کلان‌شهری تهران بر اساس شاخص‌های توسعۀ پایدار، از مدل‌سازی ساختاری‌ تفسیری بهره برده شد که مشارکت‌کنندگان این بخش 28 نفر از خبرگان حوزه‌های شهرسازی، حمل‌ونقل، اقتصاد، علوم اجتماعی و محیط‌ ز‌یست فعال در شهرداری تهران بوده است که به روش غیراحتمالی هدفمند و با الگوی گلوله برفی انتخاب شدند. در مرحلۀ بعد اعتبارسنجی مدل طراحی‌شده با روش مدل‌سازی معادلات ساختاری و با تکنیک حداقل مربعات جزئی صورت گرفت. جامعۀ آماری بخش کمّی شامل متخصصان حوزه‌های یادشده است که در منطقۀ کلان‌شهری تهران فعالیت می‌کنند و حجم نمونه 530 نفر است. مطالعات کتابخانه‌ای و پرسشنامه به عنوان ابزار گردآوری داده‌ها در نظر گرفته ‌شد که با روش روایی سازه، روایی همگرا و روایی واگرا اعتبارسنجی شد. اعتبارسنجی در بخش کیفی با استفاده از الگوی casp انجام شد. مقاله‌های مورد بررسی در بخش کیفی براساس ده معیار این الگو ارزیابی شد و مقالات با امتیاز بالای 25 انتخاب شد. اعتبار پرسشنامه از طریق روایی محتوا (نظرخواهی از خبرگان) سنجیده شد که اعتبار آن مورد تایید قرار گرفت. همچنین در یک مطالعۀ مقدماتی، آلفای کرونباخ کلی پرسشنامه برابر 0/856 محاسبه شد. بعد از توزیع پرسشنامه در نمونۀ منتخب، بررسی روایی پرسشنامه با بهره‌گیری از سه روش روایی سازه (مدل بیرونی)، روایی همگرا (ave) و روایی واگرا صورت پذیرفت که بر اساس منابع، مقدار روایی همگرا (ave) برای همۀ متغیرها لازم است از 0/5 بزرگ‌تر باشد. پایایی ترکیبی (cr) و ضریب آلفای کرونباخ هر یک از عوامل برای محاسبۀ پایایی تعیین شده است. میزان پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ همۀ ابعاد مدل باید از 0/7 بزرگ‌تر باشد. برای شناسایی مقوله‌های زیربنایی تحقیق و ارائۀ مدل اولیه از تحلیل فراترکیب استفاده شد. اعتبارسنجی مدل طراحی‌شده با روش حداقل مربعات جزئی صورت گرفت. تجزیه‌وتحلیل داده‌های فاز کیفی پژوهش با نرم‌افزار maxqda و مرتبط با فاز کمی با نرم‌افزار smart pls انجام شد. یافته‌ها از بررسی و تحلیل مقالات، تعداد 166 عدد شاخص‌ به دست آمد که در ادامه شاخص‌هایی که هم‌معنا بوده و یا به شکل‌ها و عبار‌ت‌های متفاوت تکرار شده بودند، حذف شدند و در نهایت، با مقوله و دسته‌بندی شاخص‌های نهایی، 9 مولفه (مقولۀ اصلی) و 53 شاخص (مقولۀ فرعی) حاصل شد. یافته‌های پژوهش نشان داد ‌مولفه‌های مدل نسبت به هم مستقل نیستند و مولفه‌های تولید آلاینده‌ها، منابع مصرفی، مصرف انرژی، عدالت و دسترسی، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم در بخش سازه‌های مستقل و مولفه‌های رفاه اقتصادی، ایمنی سفر، بهداشت و سلامت انسانی، سازگاری زیست‌محیطی در بخش سازه‌های وابسته قرار دارند و ارتباط به صورتی است که مجموعه هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم و عدالت و دسترسی بر مصرف انرژی تاثیر می‌گذارند. منابع مصرفی و تولید آلاینده‌ها بر هم اثر گذاشته و درمجموع‌ به سازگاری زیست‌محیطی منجر می‌شود. در نهایت از طریق بهداشت و ایمنی سفر دستیابی به رفاه اقتصادی میسر می‌شود. همچنین در بخش اعتبارسنجی مدل، شاخص gof برابر 0/616 به دست آمد که از 0/36 بزرگ‌تر است. شاخص rms_theta میزان 0/102 به دست آمد که از 0/12 کمتر است. شاخص srmr نیز 0/050 محاسبه شد که از 0/08 کمتر است، بنابراین برازش مدل مطلوب است. نتیجه‌گیری نتایج پژوهش نشان داد هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم و عدالت و دسترسی بر مصرف انرژی تاثیر می‌گذارند. در نتایج مطالعۀ هیرای و کامیم (2022) نیز به تاثیرگذاری مولفۀ عدالت اشاره شده و از این منظر با نتایج پژوهش حاضر هماهنگ است. دیدگاه جامع به آن دلیل مهم است که مرزهایی را تعریف می‌کند که در آن همۀ بخش‌ها باید به صورت جمعی فعالیت کنند. این دیدگاه همچنین به توجه بیشتر به کیفیت زندگی دعوت می‌کند و تجزیه‌و‌تحلیل عدالت را دربرمی‌گیرد تا تاثیرات توزیعی حمل‌ونقل بین مناطق و کشورها را طی زمان شامل شود. در مقابل، دیدگاه حمل‌ونقل‌محور هم به دلیل در نظر داشتن اهداف خاص بخشی که تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های حمل‌ونقل را هدایت می‌کند، مهم است. ضمن اینکه باید اذعان داشت که برخی از تصمیمات با دیدگاه حمل‌ونقل‌محور مناسب‌تر و مرتبط‌تر اتخاذ خواهند شد. همچنین، نشان داده شد منابع مصرفی و تولید آلاینده‌ها اثر متقابل دارد و به سازگاری زیست‌محیطی منجر می‌شود. در نتایج مطالعات پترسون و همکاران (2021) و‌ محمدپور و همکاران (1401) نیز به مولفۀ حداقل‌رسانی تولید آلاینده‌ها اشاره شده و از این منظر با نتایج پژوهش حاضر سازگاری دارد. برخی از خروجی‌های کلیدی زیست‌محیطی (یا آلاینده و پسماند) شامل پسماندهای خطرناک ناشی از اسقاط وسایل نقلیه، انتشار سر‌و‌صدا، آلودگی هوای محلی و تغییرات آب‌و‌هوایی است. با اینکه پیشرفت قابل توجهی در نسبت پسماندهای قابل بازیافت وسیلۀ نقلیه در پایان عمر خودروها انجام شده است، تخمین زده می‌شود که حدود 25 درصد از یک وسیلۀ نقلیه غیرقابل بازیافت باقی بماند و بسیاری از این موارد می‌توانند خطرناک تلقی شوند. همچنین، آلودگی صوتی ناشی از ترافیک می‌تواند الگوی خواب را مختل کند، بر عملکرد شناختی تاثیر بگذارد و برخی از مشکلات قلبی‌ عروقی را تشدید کند. از آنجا که آلودگی صوتی به میزان فعالیت‌های در حال انجام و شدت سر‌و‌صدای آن فعالیت‌ها مربوط می‌شود، تعجب‌آور نیست که عمدتاً یک مشکل شهری است. در نهایت دستاوردهای پژوهش نشان داد از طریق بهداشت و ایمنی سفر دستیابی به رفاه اقتصادی میسر می‌شود. این مهم در نتایج مطالعۀ مرزی و همکاران (1401) مورد تایید قرار گرفته است. سیستم حمل‌ونقل علاوه بر منافع اقتصادی قابل توجه، هزینه‌های اقتصادی نیز ایجاد می‌کند. حوادث رانندگی جاده‌ای و کیفیت هوا هر دو منجر به از دست دادن زندگی یا کاهش کیفیت زندگی می‌شود که از نظر بهره‌وری از دست رفته و رفاه کمتر شهروندان، هزینه‌های مستقیم برای اقتصاد دارد. همچنین، فراهم کردن سیستم حمل‌ونقل و یارانه‌های مربوط به مسافران برای دولت هزینه‌هایی دارد که باید از طریق مالیات یا دریافت کرایه تامین شوند. لذا پیاده‌سازی مدل ارائه‌شده در پژوهش حاضر، با کاهش هزینه‌های حاشیه‌ای، به افزایش رفاه اقتصادی در کشور کمک شایانی می‌‌کند.

study of the relationships between the components of the urban transportation system evaluation model based on sustainable development indicators (case study: tehran metropolitan area)

introduction one of the important issues that can determine the status of a city and make changes in the quality indicators of its space is the urban transportation system. roads and transportation systems areimportant elements in every city that shape the overall structure of the city. today, with the ever-increasingpopulation growth and development caused by cars, transportation and traffic is one of theproblems of cities, especially in metropolitan areas that consist of a mother city and several satellitecities and towns, this problem is greater, because a significant population they live in satellite citiesand because of their employment in the mother city, they travel to it every day, and in the absenceof a reliable and planned transportation system, they increase the problems of the mother city. aslong as city and metropolitan area programs and transportation system plans are prepared with thecar-oriented approach, it will not be possible to achieve a sustainable transportation system. therefore,a system for evaluating the urban transportation system based on the principles of sustainabilityand sustainable development implies the improvement of economic, social, and environmentalindicators of cities. the present study was carried out as a part of more comprehensive research toprovide an evaluation model of the urban transportation system based on sustainable developmentindicators in the metropolitan area of tehran, and it seeks to examine the independence or dependencyof the components of the model.materials and methods the current research can be considered applied-developmental in terms of its purpose, and in terms of the method and period of data collection, it can be considered survey-cross-sectional research that was conducted with a mixed approach. for this purpose, in the qualitative section, by searchingthe databases, 43 articles were identified in related fields between 2000 and 2023, and finally,41 articles were selected in a targeted way and entered the analysis stage. to identify the relationshipsbetween the components of the evaluation model of the urban transportation system in the metropolitan area of tehran based on sustainable development indicators, structural-interpretive modeling was used. the participants of this section were 28 experts in the fields of urban planning, transportation, economy, social sciences, and environment active in tehran municipality, who were selected in a non-probability, purposeful way and with a snowball pattern. in the next step, the validation of the designed model was done with the method of structural equation modeling and the