شناسایی و تحلیل مولفه‌های موثر بر ساماندهی رود و رودکناره‌های شهری با تاکید بر گردشگری پایدار (مطالعۀ موردی رودخانۀ زرجوب رشت)

مقدمه امروزه رودخانه‌ها دیگر نقشی در تنظیم ساختار فضایی و سازمان اجتماعی شهرها ندارند و در نتیجه، رودکناره‌ها از شبکۀ فضاهای عمومی شهرها حذف شده که این روند به پدیده‌هایی مانند ورود زباله، فاضلاب و پساب به رودخانه‌ها، تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها منجر شده است و تاب‌آوری شهری را به‌ وسیلۀ مشکلات زیست‌محیطی فراوان به خطر انداخته‌اند. در عصری که ارزش‌های زیست‌محیطی در اولویت قرار دارند، رود و رودکناره‎ها از اهمیت ویژه‌ای در محیط شهری برخوردار هستند. شهرسازی مدرن ضمن تضمین ایمنی و رفاه در یک تجربۀ شهری ایده‌آل، دسترسی به آب را به‌ عنوان ارزشی ویژه در نظر می‌گیرد که در سطح کیفیت زندگی شهری اثرگذار است. در دهه‌های اخیر، بازسازی رودخانه‌های شهری با مشکلات متعددی همراه بوده؛ اما پرورش فعالیت‌های مختلف در رودخانه‌ها، از نظر اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی، آن‌ها را به مکان‌های پویا، سرزنده و کاربردی تبدیل می‌کند. استفادۀ پایدار از رودخانه‌ها در توسعۀ گردشگری شهری به ‌منظور حفظ تعادل زیست‌محیطی ضروری است که این موضوع شامل حفظ منابع آبی، حفاظت از تنوع زیستی، جلوگیری از آلودگی و استفادۀ درست از دانش شهرسازی است، چرا که رودخانه‌ها به‌تنهایی قادر به مقابله با آلودگی‌های ناشی از ناحیۀ شهری و تطبیق خود با دگرگونی فناوری را ندارد. به این‌دلیل، برای بازآفرینی رودکنارۀ شهری نیاز به یک چارچوب مناسب راهبردهای ارتقای کیفیت محیطی و ساماندهی رودکنارۀ شهری مطابق با انتظارات جامعه، اهداف توسعه و هماهنگ با سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی حس می‌شود. ایجاد تسهیلات رفاهی، ساماندهی حریم و افزایش امنیت رودخانة زرجوب به‌ عنوان یک محور قدرتمند در فضای شهری آن، می‌تواند در توسعۀ گردشگری پایدار شهر نقش موثری داشته باشد و باعث رونق دوبارۀ رودخانه‌ها و ایجاد ارتباط بین شهروندان و رودخانه‌ها شود. شهر رشت به‌ عنوان یکی از شهرهای گردشگرپذیر کشور نیازمند توجه بیشتر به این مسئله است. در این راستا رودخانة زرجوب که محوری خطی و قدرتمند در فضای شهری رشت است، با توجه ‌به پتانسیل خود، می‌تواند در توسعۀ گردشگری پایدار و بهبود وضعیت در شاخص‌های مرتبط، نقش موثر و حائز اهمیتی داشته باشد، با توجه ‌به این مسئله که در حال حاضر هیچ‌گونه برنامة مشخصی در جهت ساماندهی و مدیریت مناسب برای این رودخانة شهری به منظور بهره‌وری اقتصادی پایدار وجود ندارد، لذا تحقیق در این زمینه بسیار ضروری است. به این‌منظور، این پژوهش با هدف شناسایی و تحلیل مولفه‌های موثر بر رودخانۀ زرجوب رشت و ارائۀ راهبردهای متناسب در این ‌خصوص، سعی دارد راهکارهایی برای احیای این عنصر باارزش طبیعی ارائه کرده و از پتانسیل‌های آن برای توسعۀ پایدار گردشگری استفاده کند. مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نظر روش، کمی - کیفی؛ از نظر هدف، کاربردی؛ از لحاظ ماهیت، توصیفی و اکتشافی و به لحاظ زمان، مقطعی است. به‌ منظور گرد‌آوری اطلاعات و داده‌ها، از دو روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و مطالعۀ پیمایشی از طریق مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته استفاده شده است. در وهلۀ نخست، بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی منابع نظری مرتبط پرداخته و در قدم بعدی با استفاده از اشباع نظری و انجام 15 مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته و عمیق با کارشناسان حوزه‌های مرتبط با رودخانۀ شهری زرجوب اعم از شهرسازی، محیط‌ زیست و گردشگری، عوامل موثر بر ساماندهی رود زرجوب با تاکید بر توسعۀ پایدار گردشگری از طریق کدگذاری در نرم‌افزار مکس‌ کیودا شناسایی و دسته‌بندی شد. در ادامه ارتباط بین مولفه‌ها و زیرمولفه‌ها با استفاده از روش دیمتل شناسایی شد. به این‌منظور، برای نمونه‌گیری ماتریس ارتباط مستقیم دیمتل، با استفاده از پرسش‌نامه، از نظرات چهار تن از متخصصان شهرسازی استفاده شده است. بر این‌اساس و حسب روابط یافت‌شده، یک مدل مفهومی به‌ منظور ارائۀ مولفه‌های موثر بر گردشگری پایدار رودهای شهری و روابط بین آن‌ها ارائه شده و در آخر بر اساس دسته‌بندی و تحلیل‌های صورت‌گرفته، راهبردهای ارائه‌شده در مصاحبه‌ها متناسب با ساماندهی رودخانۀ زرجوب نگارش شده و مورد تایید روایی جامعۀ آماری قرار گرفت. همچنین، روش نمونه‌گیری جامعۀ آماری این پژوهش، گلوله‌برفی است. یافته‌ها مسائل گوناگونی در یک ساماندهی مناسب بر پایۀ توسعۀ گردشگری تاثیرگذار هستند. به‌ طور کلی، عمدۀ نتایج حاصل از مصاحبه‌ها پس از کدگذاری در نرم‌افزار مکس‌ ‌کیودا، در خصوص مطالعۀ موردی این پژوهش نشان‌دهندۀ 29 زیرمولفۀ پرتکرار در بین نظرات جامعۀ آماری مصاحبه‌شوندگان در دسته‌بندی‌های مختلف است. بر این‌اساس، برای ارائۀ دسته‌بندی مناسب از زیرمولفه‌های شناسایی‌شده، هفت مولفه در حوزه‌های گوناگون اعم از امکانات و تجهیزات رفاهی و تفریحی، کالبد و زیرساخت‌ها، مباحث اقتصادی، محیط‌ زیست، حمایت نهادی و قانونی، امنیت و حفاظت، مشارکت عمومی مشخص شد. برای ارائۀ دسته‌بندی مناسب از زیرمولفه‌های شناسایی‌شده، هفت مولفه در حوزه‌های گوناگون مشخص شد. در ادامه با پیاده‌سازی روش دیمتل، طبق نتایج حاصل از آن در قسمت زیرمولفه‌ها، عامل «پایش مداوم و مستمر اقدامات زیست‌محیطی لازم برای پیشبرد طرح» در رتبۀ اول، «پوشش و تامین نیاز تمامی گروه‌های سنی فارغ از جنسیت» در رتبۀ دوم، عامل «مشارکت جامعه» در رتبۀ سوم بیشترین تاثیر بر عوامل دیگر را دارند. همچنین «امکان‌سنجی مجوزهای لازم فعالیت‌های تفریحی گردشگری»، «حفاظت از منابع آب» و عامل «پایش مداوم و مستمر اقدامات زیست‌محیطی لازم برای پیشبرد طرح» به‌ترتیب بیشترین تاثیرپذیری از زیرمولفه‌های دیگر را دارند. طبق نتایج حاصل از روش دیمتل در بخش مولفه‌های اصلی، مباحث اقتصادی بیشترین میزان تاثیرگذاری بر سایر مولفه‌ها و امنیت و حفاظت بیشترین میزان تاثیرپذیری از سایرین را دارد. در این‌خصوص امنیت و حفاظت در کنار مقولۀ محیط‌ زیست معلول از سایر شناسایی شد و در بین کلیۀ مولفه‌ها «امنیت و حفاظت» بیشترین تعامل را با سایر مولفه‌ها دارد. نتایج حاصل از روابط علت و معلولی میان مولفه‌های موثر بر ساماندهی رودخانه با رویکرد گردشگری پایدار که دربارۀ آن توضیح داده شد، به ‌صورت گرافیکی در شکل 1 نشان ‌داده ‌شده است. نتیجه‌گیری بر اساس یافته‌ها در راستای ساماندهی رود/رودکنارۀ شهری زرجوب با رویکرد گردشگری پایدار، هفت مولفۀ اصلی تاثیرگذار بر مطالعۀ موردی یافت شد که در این‌خصوص مولفۀ مباحث اقتصادی ضمن بیشترین تاثیرگذاری بر سایرین، بیشترین تعامل با آن‌ها را داشته است. این در حالی است که از مولفه‌های «حمایت نهادی و قانونی»، «امنیت و حفاظت»، «کالبد و زیرساخت‌ها» و «امکانات و تجهیزات رفاهی و تفریحی» تاثیر می‌پذیرد و به ‌عنوان کلیدی‌ترین مولفۀ اصلی در ساماندهی رود و رودکنارۀ شهری مبتنی بر توسعۀ پایدار گردشگری مطرح است. همچنین، مولفۀ «محیط ‌زیست» بیشترین تاثیرپذیری از سایرین را داشته و سطح محیط زیستی رودخانۀ زرجوب تحت‌الشعاع مولفه‌های «مباحث اقتصادی»، «حمایت نهادی و قانونی»، «امنیت و حفاظت»، «کالبد و زیرساخت‌ها» قرار می‌گیرد. در بخش روابط بین زیرمولفه‌ها «پایش مستمر پایداری و مباحث زیست‌محیطی طرح هنگام بهره‌برداری»، ضمن بیشترین تاثیرگذاری بر سایرین، در مجموع بیشترین همبستگی با آن‌ها را داشته و به‌ عنوان کلیدی‌ترین زیرمولفۀ مطرح‌شده در این پژوهش، از حیث تاثیرگذاری و تاثیرپذیری است. در ادامه نتایج زیرمولفه‌ها، «امکان‌سنجی مجوزهای لازم فعالیت‌های تفریحی گردشگری» به ‌عنوان تاثیرپذیرترین زیرمولفه شناسایی شده و به تعبیری عوامل متعددی در تمامی سطوح بر امکان صدور مجوزهای لازم برای استفاده از بستر و حاشیۀ رودهای شهری تاثیرگذار است. بر اساس مدل مفهومی ارائه‌شده لزوم توجه به‌ تمامی عوامل به طور همگام و هماهنگ در بین عرصه‌های یافت‌شده الزامی است، چرا که مولفه‌ها و زیرمولفه‌های یافت‌شده، مستقیم و غیرمستقیم بر یکدیگر تاثیرگذار بوده و نمی‌توان با چشم‌پوشی از تعدادی از آن‌ها به نتیجۀ پایدار مد نظر رسید. در آخر، از آنجا با توجه‌ به راهبردها برای پیاده‌سازی رویکرد مورد نظر، برحسب مولفه‌ها و زیرمولفه‌های حاصل از یافته‌های پژوهش، راهبردهای متناسب در چهار مرحله شناسایی اقدامات لازم، تدوین راهبردها، الزامات اجرا و بررسی و پایش بر اساس اهداف و نظارت و بررسی بر پروژۀ تدوین و پاسخ سوال پژوهش نمایان شد.

identification and analysis of factors influencing the organization of urban rivers and riverbanks with an emphasis on sustainable tourism (case study of zarjub river in rasht)

introduction in contemporary times, rivers no longer play a role in regulating the spatial structure or the social organization of cities; consequently, riverbanks have been excised from the network of cities’ public spaces. this trend has led to phenomena such as the incursion of garbage, sewage, and effluent into rivers,infringement upon the rivers’ domain and bed, and has imperiled urban resilience through manifoldenvironmental problems. in an era where environmental values are prioritized, rivers and their banks are of particular significance within the urban milieu. modern urban planning and design, while guaranteeing safety and comfort in an ideal urban experience, regards access to water as a special value thatimpacts the quality of urban life. in recent decades, the rejuvenation of urban rivers has been fraughtwith numerous challenges; however, fostering diverse activities in riversides, economically, socially, andecologically, can transform them into dynamic, vibrant, and functional places. sustainable usage of riversin urban tourism development is essential to maintain ecological balance, encompassing the conservationof water resources, protection of biodiversity, prevention of pollution, and the correct employmentof urban planning knowledge; because rivers alone are incapable of contending with the pollution generatedby urban areas and adapting to technological changes. therefore, for the revitalization of urbanriverbanks, there is a felt need for an appropriate framework of strategies to enhance environmentalquality and regulate urban riverbanks, in line with societal expectations, and developmental objectives,and harmony with public and private investments. the creation of recreational facilities, the regulationof river domains, and the enhancement of the security of the zarjub river, as a powerful axis in its urbanspace, can play an effective role in the sustainable tourism development of the city and lead to therevival of rivers and the creation of connections between citizens and rivers. the city of rasht, as oneof the most tourist-friendly cities in the country, requires more attention to this matter. in this context,the zarjub river, which is a linear and potent axis in the urban fabric of rasht, can have a significant andimpactful role in sustainable tourism development and the improvement of related indicators, given itspotential. considering the current lack of any specific plan for the organization and proper managementof this urban river for sustainable economic productivity, research in this area is of great necessity. to thisend, this study aims to identify and analyze the influential components of the zarjub river in rasht andto propose appropriate strategies in this regard, endeavoring to provide solutions for the revival of thisvaluable natural element and to utilize its potential for sustainable tourism development.materials and methodsthe current research adopts a mixed-methods approach, both quantitative and qualitative, with a practicalobjective, descriptive and exploratory, and cross-sectional in its temporal scope. for the gathering of information and data, this study employs two methods: library researchand field survey through semi-structured interviews. initially, an examinationof related theoretical resources was conducted via library research. subsequently,through theoretical saturation and the conduct of 15 in-depth,semi-structured interviews with experts in fields related to the zarjub urbanriver—including urban planning, environmental science, and tourism—theinfluencing factors on the management of the zarjub river were identifiedand categorized with an emphasis on sustainable tourism development, codingthe data in maxqda software. following this, the relationships betweencomponents and subcomponents were identified using the decision-makingtrial and evaluation laboratory (dematel) method. to construct the demateldirect relation matrix, questionnaires reflecting the opinions of four urbanplanning specialists were utilized. based on these relationships, a conceptualmodel was generated to delineate the components affecting sustainabletourism in urban rivers and their interconnections. finally, based on the categorizationsand analyses performed, strategies proposed during the interviewswere drafted in alignment with the organization of the zarjub river andwere validated by the statistical population. additionally, the sampling methodfor the statistical population of this research follows a snowball technique.