واکاوی تاب‌آوری اجتماعی در بافت‌های شهری سنندج و اثر بازآفرینی در آن

مقدمه مفهوم تاب‌آوری اجتماعی در مناطق شهری مفهومی پیچیده و چندوجهی است که توسط طیف وسیعی از مطالعات برجسته شده است. بوئری بر اهمیت تقویت هویت و فرهنگ محلی برای افزایش تاب‌آوری جامعه تاکید می‌کند، در حالی که ایکین بر نیاز به در نظر گرفتن تاثیر نیروهای اجتماعی و سیاسی در پویایی آسیب‌پذیری شهری تاکید می‌کند. لوکاس نقش برنامه‌ریزی شهری را در ارتقای انسجام اجتماعی و تاب‌آوری جامعه، به‌ویژه در محله‌های چندقومی، بیشتر بررسی می‌کند. در نهایت یک چارچوب عملیاتی برای درک مکانیسم‌هایی که سیستم‌های فضایی را هدایت می‌کنند، با تمرکز بر نقش سرمایۀ اجتماعی و دسترسی حمل‌ونقل در شکل‌دهی تاب‌آوری مناطق شهری ارائه می‌کند. این مطالعات در مجموع بر نیاز به رویکردی جامع برای ایجاد تاب‌آوری اجتماعی در مناطق شهری تاکید می‌کنند؛ رویکردی که تاثیر متقابل عوامل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در نظر می‌گیرد. امروزه، آسیب‌پذیری بافت‌های شهری در برابر مخاطرات طبیعی و انسانی، تبدیل به یک از دغدغه‌های اصلی برنامه‌ریزان و مدیران شهری در سال‌های اخیر شده است. توانمندسازی اجتماع ساکن در بافت‌های ناکارآمد سطح تاب‌آوری آن‌ها را در مقابل مخاطرات طبیعی و انسانی بهبود می‌بخشد. این توانمندی می‌تواند جنبه‌های مختلفی از جمله اقتصادی، اجتماعی و کالبدی باشد. هدف پژوهش واکاوی تاب‌آوری اجتماعی و اثر بازآفرینی در ارتقای تاب‌آوری است. وقوع مخاطرات انسانی و طبیعی زندگی اجتماعی شهروندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد که این امر در مناطق خاص شهری از جمله بافت فرسوده، حاشیه‌ای و با هسته‌های روستایی در شهرها بسیار قابل توجه است، چرا که این بافت‌ها به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی خاص در مرز شکنندگی هستند و بروز کوچک‌ترین مخاطرات انسانی و طبیعی آسیب‌‌پذیری این مناطق را دوچندان می‌کند. مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی‌ تحلیلی است. جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات به روش اسنادی و میدانی (پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته) انجام شد. تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران در پرسش‌نامۀ شهروندان (384 خانوار) به صورت خوشه‌ای چندمرحله‌ای در سطح بلوک‌ها انجام گرفت. خوشه‌ای چندمرحله‌ای به این صورت است که خوشه‌ها در سطح مناطق، محلات و بلوک‌ها به صورت تصادفی انتخاب شدند. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها از تحلیل‌های آماری، تی تست تک‌نمونه‌ای و رگرسیون خطی استفاده شد. نتایج پایایی با فرمول آلفای کرونباخ برای تمام سازه‌ها بالای 0/73 بوده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ابزار اندازه‌گیری از صحت سازگاری درونی خوبی برخوردار است. این مقاله مستخرج از رسالۀ دکتری تخصصی جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری با عنوان «ارزیابی شاخص‌های بازآفرینی شهری در تاب‌آوری شهر پایدار، مورد مطالعۀ شهر سنندج»، به راهنمایی جناب آقای دکتر مهدی مدیری و جناب آقای دکتر رحیم سرور، در دانشکدۀ ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی‌ گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات (تهران) است.یافته‌ها وضعیت تاب‌آوری اجتماعی در شهر سنندج متفاوت است، به ‌طوری ‌که در چهار بافت تاریخی، فرسودۀ میانی، حاشیه‌ای و هسته‌های روستایی شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی در کل از شرایط نامطلوبی برخوردار هستند. میانگین همۀ شاخص‌ها به‌جز شاخص سرمایۀ اجتماعی در همۀ موارد پایین است. در بین بافت‌های چهارگانه مورد مطالعۀ شهر سنندج، میانگین شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی در بافت تاریخی نسبت به بافت‌های دیگر مطلوب‌تر است و در مقابل در بافت حاشیه‌ای میانگین شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی در سطح نامطلوبی است. در بین شاخص‌ها نیز سرمایۀ اجتماعی در بافت‌های تاریخی، فرسودۀ میانی و هسته‌های روستایی نسبت به شاخص‌های دیگر در شرایط مطلوب‌تری قرار دارد و در مقابل شاخص عدالت اجتماعی با میانگین‌های 2/37 در بافت تاریخی، 2/31 در بافت فرسودۀ میانی، 2/62 در بافت حاشیه‌ای و 2/42 در بافت روستایی در شرایط نامطلوبی قرار دارد. همچنین نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین اثر طرح‌های بازآفرینی در ارتقای تاب‌آوری اجتماعی در بافت‌های تاریخی (31/251) و فرسوده (18/152) نسبت به بافت‌های حاشیه و روستایی بیشتر اثرگذار بوده است.نتیجه‌گیری تاب‌آوری اجتماعی توانایی افراد و جوامع برای سازگاری با چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی و بهبود آن‌هاست که انواع مختلفی از تاب‌آوری، مانند فیزیکی، ذهنی، عاطفی، و اجتماعی را نیز دربرمی‌گیرد. عملیاتی شدن اقدامات بازآفرینی برای بهبود تاب‌آوری ساکنان کم‌درآمد به‌شدت تحت تاثیر پویایی‌های توسعۀ شهری و زیرساخت‌های مدنی در هر محله است. طرح‌های بازآفرینی شهری با رویکرد کالبدی در بافت‌های شهری، به تنهایی قادر به ارتقای تاب‌آوری اجتماعی محلات ناکارآمد نیستند؛ برای اینکه نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد محلات ناکارآمد سنندج علاوه بر ناپایداری کالبدی و کمبود خدمات زیرساختی با مسائل و آسیب‌های اجتماعی، روانی و اقتصادی زیادی مواجه است، به طوری که موقعیت کوهستانی سنندج، وجود گسل‌های پیرامونی، شیب تند محدودۀ شهر، وجود رودخانه در محدودۀ شهر به همراه ساخت‌و‌سازهای غیر اصولی باعث شده که شهر سنندج آسیب‌پذیری زیادی داشته باشد. از سوی دیگر، مهاجر بودن جمعیت ساکن، پایین بودن سطح آموزش و تحصیلات، فقر، پایین بودن سطح درآمدی و اشتغال، آسیب‌پذیری اقتصادی و اجتماعی را نیز در محدودۀ بافت‌های ناکارآمد (بافت فرسوده، حاشیه‌ای، هستۀ روستایی و تاریخی) در مناطق 1، 4 و 5 شهر سنندج افزایش داده است. بنابراین موارد یادشده باعث شده که سطح مشارکت، توان اقتصادی، اعتماد و احساس هویت در جامعۀ ساکن بافت‌های ناکارآمد پایین باشد. بنابراین وضعیت ابعاد بازآفرینی شهر سنندج ضعیف ارزیابی می‌شود. در بین بافت‌های چهارگانۀ مورد مطالعۀ شهر سنندج، میانگین شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی در بافت تاریخی نسبت به بافت‌های دیگر مطلوب‌تر است و در مقابل در بافت حاشیه‌ای میانگین شاخص‌‌های تاب‌آوری اجتماعی در سطح نامطلوبی است. تجارب دنیا در این خصوص به سرمایه‌گذاری در بخش آموزش، مشارکت مدنی و تقویت زیرساخت‌های تاب‌آوری جوامع و افراد در این زمینه تاکید کرده است. همچنین تنوع‌بخشی به اقتصاد و داشتن اقتصاد چندبعدی به‌ جای اقتصاد تک‌بعدی در شهرهای مبدا می‌تواند اقدامی موثر برای کاهش مخاطرات باشد. در کنار این راهکار، آموزش و آگاهی‌رسانی در جوامع محلی نیز موثر است و سبب توانمندسازی ساکنان می‌شود. بنابراین در این زمینه ضرورت دارد نظام اطلاع‌رسانی تقویت شود و تشکل‌های مردمی و نهادهای محلی شکل بگیرند تا در مواقع بحران با همراهی و همکاری یکدیگر به نظم‌دهی در شهرها اقدام کنند. همچنین، افزایش دسترسی به خدمات متنوع در جوامع هدف این برنامه می‌تواند راهکار مناسبی باشد. در اسناد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های شرکت بازآفرینی شهری ایران باید از موازی‌کاری و پراکنده‌کاری در زمینۀ سیاست‌گذاری و مدیریت پدیدۀ مدیریت اسکان بکاهد و سیاست و احکام موجه از جمله سیاست‌های حمایتی‌ مشارکتی و توانمندسازی را در پیش بگیرد.

analyzing social resilience in urban contexts of sanandaj and the effect of regeneration on it

introduction the concept of social resilience in urban areas is a complex and multifaceted one, as highlighted by a range of studies. boeri (2017) emphasizes the importance of reinforcing local identity and culture to enhance community resilience, while eakin (2017) underscores the need to consider the influence of social and political forces in urban vulnerability dynamics. lukas (2018) further explores the role of urban planning in promoting social cohesion and community resilience, particularly in multi-ethnic neighborhoods. lastly, östh (2018) provides an operational framework for understanding the mechanisms that drive spatial systems, with a focus on the role of social capital and transport accessibility in shaping the resilience of urban areas. these studies collectively underscore the need for a holistic approach to building social resilience in urban areas, one that considers the interplay of cultural, political, and economic factors. nowadays, the vulnerability of urban tissues to natural and human hazards has become one of the main concerns of urban planners and managers. empowering the community living in ineffective contexts improves their resilience against natural and human hazards. this capability can be in different aspects including economic, social, and physical. the purpose of the research is to analyze social resilience and the effect of regeneration in promoting resilience. environmental hazards in cities affect social life. environmental risks are very effective in certain urban areas, including worn-out fabric, and with rural cores in cities. the socio-economic conditions and inefficient structures of some neighborhoods of sanandaj city have made them more vulnerable to human and natural hazards.materials and methodsthe current research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of nature. the collection of data and information was done by documentary and field methods (researcher-made questionnaire). determining the sample size using cochran’s formula in the citizen questionnaire (384 households) was done in a multi-stage cluster at the block level. a multi-stage cluster is such that the clusters were randomly selected at the level of regions, neighborhoods, and blocks. statistical analysis, one-sample t-test, and linear regression were used to analyze the data. the reliability results with cronbach’s alpha formula for all constructs were above 0.73. therefore, it can be concluded that the measurement tool has good internal consistency.findingsthe situation of social resilience in sanandaj city is different. so in the four historical contexts, worn-out middle, marginal, and rural cores, the indicators of social resilience in general have unfavorable conditions. the average of all indicators except the social capital index is low in all cases. among the four contexts studied in sanandaj city, the average social resilience indices in the historical context are more favorable than other contexts, and on the other hand, in the marginal context, the average social resilience indices are at an unfavorable level. among the indicators, social capital in historical contexts, worn-out middle, and rural cores are in a more favorable condition than other indicators, and in contrast to the social justice index with averages of 2.37 in historical context, 2.31 in middle worn-out context, 2.62 in the marginal tissue and, 2.42 in rural context is in unfavorable conditions. also, the results of the surveys show that the most effective regeneration projects in promoting social resilience in historical (31/251) and worn-out (18/152) contexts were more effective than in marginal and rural contexts.conclusionsocial resilience is the ability of individuals and communities to adapt to social, economic, and environmental challenges and to improve them, which includes different types of resilience, such as physical, mental, emotional, and social.