مولفه‌های کیفیت محیطی و تاثیر آن بر انحرافات اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین، ‌مطالعۀ موردی: شهر مراغه

مقدمه ‌طی چند دهۀ اخیر، تحولات صنعتی، اقتصادی، اجتماعی و مهاجرت از روستاها به شهرها، رشد و گسترش مناطق حاشیه‌نشین، انواع انحرافات و آسیب‌‌های اجتماعی را به دنبال داشته است. سکونتگاه‌های غیر رسمی در ایران همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، نمودی از روند رو به رشد نابرابری‌های فضایی و افزایش فقر در شهرها است. احساس امنیت به عنوان یکی از نیازهای ضروری انسان، نقش بسزایی در تکوین حس تعلق مکانی و سرزندگی شهروندان دارد، به طوری که برخورداری از مولفۀ امنیت، از جمله متغیرهای مهم در تقویت شهر انسانی و هویت شهرها محسوب می‌شود. امروزه آسیب‌های اجتماعی از مهم‌‌ترین عوامل تهدیدکننده در شهرها محسوب می‌شوند. حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از بسترهای مهم بروز آسیب‌های اجتماعی است که همواره با گسترش آن، افزایش ناامنی اجتماعی‌ اقتصادی افزایش می‌یابد. انحرافات اجتماعی و جرم‌خیزی، تبدیل به بِرند نواحی حاشیه‌نشین شده و این امر، باعث تسهیل وقوع جرم در این مناطق شده است. ازدحام و تراکم بیش از حد در مناطق حاشیه‌نشین از یک طرف و از سوی دیگر، فرهنگ نامتعالی حاشیه‌نشینان پتانسیل جرم‌خیزی در محلات حاشیه‌نشین مناطق کلان‌شهری را افزایش می‌دهد. نبود فرهنگ‌سازی و سطح پایین آموزش شهروندان این مناطق و مقاومت در برابر نوآوری و عجین شدن با فرهنگ متعالی مادرشهر بر عقب‌ماندگی تاریخی این مناطق دامن زده است، به طوری که با گذشت چندین دهه از پدیدۀ حاشیه‌نشینی و عوض شدن چندین نسل، همچنان فرهنگ غالب حاشیه‌نشینی در این محلات حاکم است. خلاقیت این پژوهش، بررسی ارتباط انحرافات اجتماعی و کیفیت محیطی و مشخص کردن تاثیر مولفه‌های طراحی محیطی در کاهش جرم‌خیزی محلات حاشیه‌نشین است. هدف پژوهش حاضر، بررسی مولفه‌های کیفیت محیطی و تاثیر آن بر کاهش انحرافات اجتماعی در نواحی حاشیه نشین در شهر مراغه است.مواد و روش‌هاروش تحقیق حاضر، توصیفی‌ تحلیلی و ماهیت تحقیق، کاربردی است. در گردآوری اطلاعات از روش‌های کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی (پرسشنامه) استفاده شده است. جامعۀ آماری، کل حاشیه‌نشینان شهر مراغه است که با استفاده از روش نمونه‌گیری کوکران، حجم نمونه 320 نفر برآورد شد. در انتخاب نمونه‌ها، از نمونه‌گیری احتمالی طبقه‌بندی‌شده استفاده شد. از هجده متغیر برای ارزیابی نقش کیفیت محیطی در انحرافات اجتماعی استفاده شده است. محدودۀ مورد مطالعه در این پژوهش، مناطق حاشیه‌نشین شهر مراغه است. از جمله محلات حاشیه‌نشین شهر مراغه، محلات انزاب، میکائیل‌آباد، زینال‌آباد و پهرآباد هستند. در تجزیه‌و‌تحلیل این پژوهش، از نرم‌افزار spss و از آزمون مربع کای (‌x2 hi-squared test) و همچنین آزمون رگرسیونی تک‌متغیره ساده (simple linear regression) استفاده شده است. در رگرسیونی تک‌متغیره، تغییرات یک متغیر مستقل بر متغیر وابسته مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه در این مقاله، یک متغیر مستقل (کیفیت محیطی) و یک متغیر وابسته (انحرافات اجتماعی) وجود دارد، از آزمون رگرسیون تک‌متغیره (ساده) استفاده شده است. برای تعیین تعداد عامل‌های پرسشنامۀ کیفیت محیطی و خلاصه‌سازی عوامل اصلی بروز ارتکاب جرم، از مدل تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است. یافته‌ها تجزیه‌و‌تحلیل یافته‌های میدانی نشان می‌دهد وضعیت مولفۀ کیفیت محیطی در مناطق حاشیه‌نشین شهر مراغه، مناسب نیست و تا حد زیادی پایین‌تر از سطح متوسط (یعنی عدد 3) قرار دارد. برای آزمون تاثیر کیفیت محیطی بر انحرافات اجتماعی در مناطق حاشیه‌‌نشین از آزمون رگرسیون تک‌متغیره استفاده شده است. سطح معناداری 0/000 و ضریب بتای (b) 0/32 به دست آمد؛ به این معنا که با هر واحد افزایش در وضعیت نامناسب (نامناسب‌تر شدن)کیفیت محیطی، انحرافات اجتماعی 0/32 افزایش می‌یابد. نتایج آزمون رگرسیون تک‌متغیره بیانگر آن است که با هر واحد افزایش در وضعیت نامناسب‌تر شدن کیفیت محیطی، انحرافات اجتماعی 32/ واحد (درصد) افزایش می‌یابد. با توجه به نتایج تحلیل عاملی اکتشافی از متغیرکیفیت محیطی، 3 عامل پس از انجام چرخش واریمکس (varimax) استخراج شد. در این مطالعه، تاثیر کیفیت محیطی بر انحرافات اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین مورد تایید قرار گرفت، اما بین سن و انحرافات اجتماعی در مناطق حاشیه‌‌نشین رابطۀ معنادار به دست نیامد و انحرافات اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین بر حسب جنسیت تفاوت معناداری به دست نیامد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کیفیت محیطی بر انحرافات اجتماعی ساکنان تاثیر نسبتاً برابری دارد و نمی‌توان جنسیت و یا سن و احتمالاً سایر عوامل را با وجود کیفیت محیط زندگی نامناسب در انحرافات اجتماعی ساکنان مناطق حاشیه‌نشین، دخیل دانست و لازم است برای بهبود کیفیت محیط مناطق حاشیه‌نشین و افزایش امکانات لازم و کاهش عوامل آسیب‌زا چاره‌اندیشی کرد.نتیجه‌گیری با توجه به نتایج تحلیل عاملی، سه عامل عملکردی‌ خدماتی، تراکم و حضورپذیری فضا و کالبدی‌ کاربری در کاهش ارتکاب به جرم در مناطق حاشیه‌نشین تاثیر دارند. نتایج آزمون رگرسیون تک‌متغیره بیانگر آن است که با هر واحد افزایش در وضعیت نامناسب‌تر شدن کیفیت محیطی، انحرافات اجتماعی 32/ واحد (درصد) افزایش می‌یابد. در محلات حاشیه‌نشین مراغه، عواملی مانند بیکاری، خشونت و ارتکاب انواع جرائم از جمله قتل، فقر و اعتیاد، میزان بالایی را نشان می‌دهند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد با برنامه‌ریزی و طراحی شهری از قبیل توسعۀ فضاهای جمعی و عمومی، نوسازی مساکن، تعریض معابر، خدمات‌رسانی، نورپردازی‌های شبانه، استقرار بعضی از اداره‌های دولتی در این مناطق، توسعۀ حمل‌و‌نقل عمومی و مناسب‌سازی مبلمان شهری، باعث تشویق حضورپذیری ساکنان در فضاهای عمومی شود و به تامین امنیت این نواحی کمک شایانی کند.

components of environmental quality and its impact on social deviations in squatter areas (case study: maragheh city)

introduction during the last few decades, some issues, including industrial, economic, and social developments, village-to-city migration, and the growth and expansion of marginal areas, have resulted in deviations and social damages. informal settlements in iran, like many developing countries, manifest the growing trend of spatial inequalities and increasing poverty in cities. the feeling of security, as one of the essential needs of human beings, plays a significant role in the development of a sense of belonging to a place and the vitality of the citizens so the presence of security is one of the important variables in strengthening the human city and the identity of the cities. today, social problems are considered as the most important threatening factors in the cities. marginalization is considered one of the important centers for the occurrence of social problems. due to the expansion of marginalization, the social-economic insecurity increases. social deviations and criminality have become the symbol of marginal areas and facilitate the occurrence of crime in these areas. overcrowding and excessive density in marginal areas, on the one hand, and the inferior culture of marginal residents, on the other hand, increase the potential of crime occurrence in the marginal neighborhoods of metropolitan areas. lack of cultural training, low education of the citizens, their resistance to innovation, and mixing with the superior culture of the mother city have led to the historical lag of these regions. therefore, despite several decades of appearance of marginalization and the change of several generations, the dominant culture of marginalization still prevails in these neighborhoods. the creativity and innovation of this research are to examine the relationship between social deviations and environmental quality and to determine the impact of environmental design components in reducing the crime rate in marginal areas. the current research aims to investigate the components of environmental quality and its impact on reducing social deviations in marginal areas in maragheh city.materials and methodsthe research is conducted by a descriptive-analytical method and it is practical research. library methods and field observations (questionnaires) have been used to collect the data. the statistical population includes all the marginal residents of maragheh city. using the stratified probability sampling method and the kochran formula, 320 people were chosen as the sample of the study. eighteen variables were used to evaluate the role of environmental quality in social deviations. the studied area in this research is the marginal areas of maragheh city, including anzab, mikael-abad, zeinal-abad, and pahrabad. in the analysis of the data, spss software, chi-squared test (x2) as well as simple linear regression test were used. in univariate regression, the changes of an independent variable on the dependent variable were evaluated. considering that, there is an independent variable (environmental quality) and a dependent variable (social deviations) in this research, the univariate (simple) regression test was used.