بررسی جایگاه حقوقی حق به شهر در مصوبه‌های شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران با تاکید بر روش‌شناسی طرح‌های توسعۀ شهری

مقدمه‌ قوانین و مقررات شهرسازی توسط دستگاه‌های مختلفی تدوین می‌شوند؛ مجلس شورای اسلامی هیئت وزیران وزارت مسکن و شهرسازی شورای‌عالی معماری و شهرسازی و شوراهای اسلامی شهرها به عنوان دستگاه‌های تدوین قوانین و مقررات و شهرداری‌ها و سازمان‌های تابعۀ وزارت مسکن وزارت راه و دستگاه‌های تابعۀ وزارت نیرو دستگاه‌های تابعه به عنوان مجریان این قوانین به شمار می‌آیند. در مقیاس عینی برآیند تبعیت نکردن از مبانی حقوقی به‌ویژه اصول و اقتضائات عام قانون‌گذاری در سیاست‌های نظام اجرایی (بخش شهرسازی) و متقابلاً برنامه‌گریزی و نادیده‌انگاری جایگاه اصول اهداف و ماهیت موضوع شهرسازی در نظام حقوقی اعم از تقنینی و قضایی در شکل و سیمای مغشوش کالبدی‌ فضایی نظام سکونتگاهی و عدم تحقق اهداف طرح‌های توسعۀ شهری و برخورد رویۀ قضایی مشهود است. با بررسی و ارزیابی سیاست شهرسازی و معماری کشور در یک فرایند زمانی مکانی و موضوعی عوارض شواهد و مستندات پدیدارشده نشان می‌دهد سند ضوابط شهرسازی و معماری طرح‌های توسعۀ شهری از نظر حقوقی از مهم‌ترین اجزای این طرح‌ها بوده و نسبت به دیگر قسمت‌های طرح واجد ارزش حقوقی و الزام‌آوری بیشتری هستند. قسمتی از این ضعف ناشی از وجود ایرادها یا مسائل انکارناپذیر است که تعبیر مناسب و فراگیر برای آن عنوان «ناکارآمدی نظام حقوقی شهرسازی» است که پیامد آن قانون‌گریزی، تمایل کم به قانون‌پذیری و بی‌عدالتی است. با توجه به مطالب یادشده این سوال مطرح می‌شود جایگاه حق به شهر در مصوبه‌های شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران در روش‌شناسی طرح‌های توسعۀ شهری ایران تا چه اندازه رعایت شده است؟مواد و روش‌هاروش‌ تحقیق‌ حاضر از لحاظ‌ غایت‌ تحقیق‌ یک‌ تحقیق‌ کاربردی به‌ شمار می‌آید، زیرا با به‌ انجام‌ رسیدن‌ مطالعات‌، نتایج‌ آن‌ در چگونگی برنامه‌‌ریزی شهری و نحوۀ مطالعه‌، بررسی‌ و تهیۀ‌ طرح‌‌های شهری قابل‌ استفاده‌ خواهد بود. نوع‌ استدلال‌ به‌‌کار‌رفته‌ در این‌ تحقیق بر شیوۀ‌ استقرایی‌ قیاسی‌ استوار شده‌ است‌. این‌ نوع‌ استدلال‌ علمی‌ترین‌ شیوه‌ است‌. به این‌‌ترتیب‌ امروزه‌ در روش‌ علمی‌ مهم‌ترین‌ جنبه‌‌های روش‌ قیاسی‌ و استقرایی‌ ترکیب‌ می‌شود و مورد استفاده‌ قرار می‌گیرد. در این‌ راستا، چارچوب‌ و جهت‌‌گیری تحقیق‌ با تمسک‌ به‌ قضایا و معلومات‌ کلی‌ تعیین‌ شد و به‌ موجب‌ آن‌ مسئلۀ‌ تحقیق‌، هدف‌ اصلی، سوال اصلی، ابزارها و روش‌‌های انجام‌ تحقیق‌ تعیین‌ و تبیین‌ شدند. در ادامه‌ با استفاده‌ از استدلال‌ استقرایی‌ و چارچوب‌‌های تعیین‌شده‌ در طرح‌ تحقیق‌ اطلاعات‌ مورد نیاز تهیه‌ و در دسته‌بندی مناسب‌ ارائه‌ شد. در این‌ خصوص‌ راه‌‌کار دستیابی‌ به‌ اطلاعات‌ قابل‌ تطبیق‌، استفاده‌ از اطلاعات‌ وضع‌ موجود و پیشنهادی طرح‌‌های مصوب‌ توسعۀ‌ شهری در ادوار متوالی‌ است‌ که‌ به آن‌ پرداخته‌ شده‌ است‌. اطلاعات‌ دیگر از بررسی‌ منابع‌ موجود و بررسی‌‌های مستقیم‌ محقق‌ در این‌ خصوص‌ جمع‌‌آوری و تهیه‌ شده‌ است‌. در نهایت‌ نیز با استدلال‌ قیاسی‌ و بهره‌‌گیری از اطلاعات‌ گردآوری‌شده‌، بررسی‌‌ها با تمسک‌ به‌ عقل‌ و قضایای کلی‌ مورد جمع‌بندی قرار گرفته‌ که‌ نتیجۀ آن‌ به‌ شکل‌ ارائۀ‌ علل‌ و ریشه‌‌های مشکلات‌ در روش‌‌شناسی‌ طرح‌‌های توسعۀ‌ شهری در ایران‌، در تهیۀ‌ طرح‌‌های توسعۀ‌ شهری و راه‌ حل‌‌ها از منظر حق به شهر در سیاست‌گذاری شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، بیان‌ شده‌ است‌.یافته‌ها نتایج تحقیق نشان داد در مجموع و در میان کلیۀ منابع مورد بررسی، بیشترین درصد فراوانی و تاکید موضوعی، بر محورهای نقد رویکرد (31 درصد)، نقد فرایند (27 درصد)، تحقق‌پذیری (14 درصد) و نقد ابزارها و روش‌های طرح‌های توسعۀ شهری (10 درصد) پی‌ریزی‌شده که نشان‌دهندۀ تاکید اصلی اساتید و حرفه‌مندان این رشته بر این حوزه‌ها است. بدیهی است بخش قابل توجهی از عوامل موثر بر عدم تحقق طرح‌های توسعۀ شهری، مربوط به سه حوزۀ دیگر رویکردها و فرایندهای نادرست و ابزارها و روش‌های نامناسب است. هم از این روست که جهت‌گیری اصلی این پژوهش، بر پایۀ اصلاح سه‌گانۀ رویکرد، فرایند و ابزار طرح‌های توسعۀ شهری با استفاده از دانش آینده‌پژوهی است. با این توضیحات، در ادامه به تفکیک در هر یک از این سه حوزه، به فراتحلیل وضعیت مولفه‌های هر دسته پرداخته شده و مهم‌ترین نتایج آن‌ها استخراج می‌شود. در فراتحلیلِ نقد «رویکرد» طرح‌های توسعۀ شهری مهم‌ترین عواملی که برشمرده خواهد شد، در قالب پنج دسته طبقه‌بندی می‌شود: • عدم کارایی بهینه• فقدان جامع‌نگری• محدودیت شناختی و محدودیت اطلاعات • عدم پیش‌بینی صحیح آینده‌• مشکلات ساختاری و محتوایی نتیجه‌گیری یکی از اقدامات مهم اصلاح، شرح خدمات تهیۀ طرح‌ها است که در ادامه، کلیات شرح خدمات پیشنهادی این مقاله به همراه اسناد تولیدی آن‌ها ارائه شده است. در این‌ نوع‌ تحقیقات‌ روش‌‌های استقرایی‌ و قیاسی‌ با هم‌ ترکیب‌ می‌شوند. نحوۀ‌ به‌‌کار‌گیری این‌ پارادایم‌ در قسمت‌‌های مختلف‌ تحقیق به این‌ قرار بود که‌ مفاهیم‌ و انواع‌ طرح‌‌ها، بررسی‌ میزان‌ موفقیت‌ طرح‌‌ها در ایران‌، همگرایی‌‌ها و واگرایی‌ در طرح‌‌های توسعۀ‌ شهری و مانند آن‌ در چارچوب‌ روش‌ استقرایی‌ و به‌ بیانی‌ در دنیای عینی‌ انجام‌ شد و ریشه‌یابی‌ علل‌ مشکلات‌ در روش‌شناسی‌ طرح‌‌ها و جمع‌‌بندی، مقایسۀ‌ تطبیقی‌ و ارائۀ‌ نظریه‌ و متدهای جدید برنامه‌ریزی از طریق‌ روش‌ قیاسی‌ و در دنیای ذهنی‌ انجام‌ پذیرفت. در واقع‌ تحقیق‌ حاضر از یکسو از پارادیم‌ اثبات‌گرا و از سوی دیگر، از پارادایم‌‌های نو اثبات‌‌گرا و پدیدار‌شناسی‌ بهره‌مند شد. با انجام این‌ تحقیق‌، ضمن‌ به‌ دست‌ آمدن‌ نقشه‌‌های لازم برای انجام‌ مطلوب طرح‌های توسعۀ شهری، شرایط‌ برای نظارت‌ بر کیفیت‌ انجام‌ را نیز فراهم‌ می‌کند و بستر شناخت‌ هر چه‌ بهتر نتایج‌ مفید طرح‌ مهیا می‌شود. این‌ تحقیق‌ به‌ کارفرما و یا استفاده‌کنندگان‌ از نتایج‌ این پژوهش‌ این‌ امکان‌ را می‌دهد تا معیارهایی‌ برای ارزیابی‌ دقت‌، صحت‌ و روایی‌ و اعتبار انجام‌ طرح‌های توسعۀ شهری در ایران از منظر حقوقی حق به شهر به‌ وجود بیاید.

investigating the legal status of the right to the city in the resolutions of the supreme council of urban planning and architecture of iran with an emphasis on the methodology of urban development plans

introduction urban planning rules and regulations are compiled by various institutions. the islamic council, the board of ministers of the ministry of housing and urban development, the supreme council of architecture and urban development, and the islamic councils of the cities as bodies for drafting laws and regulations and municipalities and subordinate organizations, subordinate organizations of the ministry of housing, the ministry of roads and subordinate bodies of the ministry of energy, subordinate bodies as they are the enforcers of these laws. on an objective scale, the result of not following the legal foundations, especially the general principles and requirements of legislation in the policies of the executive system (urban development sector) and, conversely, planning and ignoring the position of the principles, goals and the nature of the issue of urban development in the legal system, both legislative and judicial, in a confused form. the physical-spatial system of the residential system the failure to fulfill the goals of urban development plans and the collision of the judicial procedure are evident. by examining and evaluating the country’s urban planning and architecture policy in a temporal, spatial, and thematic process, the complications of evidence and documentation emerged to show that the document of urban planning and architecture regulations of urban development plans is one of the most important components of these plans from a legal point of view. compared to other parts the plan has more legal value and is more binding. part of this weakness is due to the existence of objections or undeniable issues, for which the appropriate and comprehensive term is the title “inefficiency of the legal system of urban planning”, which results in lawlessness and a low tendency to legalize injustice. according to the above, this question is raised: to what extent has the position of the right to the city been observed in the resolutions of the supreme council of urban planning and architecture of iran in the methodology of urban development plans in iran? materials and methodsthe current research method is applied research in terms of the purpose of the research. after the completion of the studies, its results will be useful in the way of urban planning and how to study, review, and prepare urban plans. the type of reasoning used in this research is based on the inductive-deductive method. this type of reasoning is the most scientific method. in this way, nowadays the most important aspects of deductive and inductive methods are combined and used in the scientific method. in this regard, the framework and direction of the research were determined by referring to general issues and information, and by that, the research problem, the main goal, the main question, and the tools and methods of conducting the research were determined and explained. in the following, by using inductive reasoning and the frameworks determined in the research plan, the required information was prepared and presented in appropriate categories. in this regard, the way to obtain applicable information is to use the existing and proposed information of the approved urban development plans in successive stages, which has been discussed. other information has been collected and prepared from the review of available sources and the researcher’s direct investigations in this regard. finally, with analogical reasoning and using the collected information, the studies have been summarized by relying on reason and general propositions, the result of which is the presentation of the causes and roots of problems in the methodology of urban development plans in iran, in the preparation of urban development plans and solutions from the perspective of the right to the city has been stated in the policymaking of the supreme council of urban planning and architecture of iran.