مروری بر پژوهش‌های گردشگری شهری: شناسایی روندهای آینده

مقدمه شهرها با داشتن تنوع زیادی از جاذبه‌های اولیه و فرعی به عنوان مقصد گردشگری انتخاب می‌شوند و سازمان جهانی گردشگری ملل متحد این نوع از فعالیت گردشگری را که در فضای شهری انجام می‌شود، گردشگری شهری می‌نامد. گردشگری شهری نقش بسیار مهمی در توسعۀ شهرها نیز ایفا می‌کند، زیرا امروزه بسیاری از شهرها میزبان تعداد قابل توجهی از گردشگران هستند و در مبحث توسعه، صنعت گردشگری به عنوان ابزاری سودمند برای توسعۀ محلی تلقی می‌شود که به عنوان پاسخی مثبت به تغییرات منفی اقتصادی است. در سال‌های اخیر علاقه به پژوهش در حوزۀ گردشگری شهری به‌سرعت افزایش یافته و گردشگری شهری شروع به تبدیل شدن به بخشی جدایی‌ناپذیر از مطالعات گردشگری کرده است، تا جایی که برخی استدلال می‌کنند که به یک «پدیده و حوزۀ تحقیقاتی متمایز» تبدیل شده است؛ اما تعداد کمی از نشریات و نویسندگان به تعریف گردشگری شهری پرداخته‌اند. ارائۀ مروری کمی بر ادبیات گردشگری شهری می‌تواند علاوه بر ارائۀ تصویری جامع از این زمینه، روندهای پژوهشی را شناسایی و موضوعات پژوهشی برجسته را به پژوهشگران فعال حوزه معرفی کند تا در پژوهش‌های آتی خود مورد توجه قرار دهند. به بیانی دیگر، پژوهش حاضر با به‌کارگیری روش‌های‌‌ کتاب‌سنجی و مصورسازی در پژوهش‌های انجام‌گرفته در حوزۀ گردشگری شهری، در پی کشف روند انتشار کمّی تولیدات علمی در حوزۀ پژوهش گردشگری شهری و استناددهی به آن‌ها، برترین مقالات، مجلات، پژوهشگران، کشورها و دانشگاه‌های فعال در این زمینه، شناسایی واژگان کلیدی پرتکرار و ساختار مفهومی در این زمینه و در نهایت معرفی موضوعات پژوهشی مورد توجه پژوهشگران این حوزه است.مواد و روش‌هاپژوهش حاضر از نوع توصیفی‌ تحلیلی بوده و با به‌کارگیری روش کتاب‌سنجی به بررسی پیشرفت و توسعه در زمینۀ گردشگری شهری ‌پرداخته است. تحلیل‌های عینی و کشف دانش از مزیت‌های روش کتاب‌سنجی است که با استفاده از مصورسازی محقق می‌شود. پس از انتخاب پایگاه وب‌آو‌ساینس (web of science) و زیرمجموعه‌های آن برای بازیابی و بررسی مقالات حوزۀ مورد نظر، مواردی از جمله عنوان، چکیده و واژگان کلیدی مناسب بر اساس ادبیات پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. ابتدا 1155 مقاله از پایگاه داده بازیابی شد و سپس، معیارها و فیلترهای مناسب شامل محدود کردن نوع مقالات به انواع پژوهشی و مروری و همچنین، محدود کردن زبان مقالات به زبان انگلیسی برای غنی‌تر کردن خروجی عمال شدند. در نتیجه 706 مقاله در خروجی باقی ماند و وارد فرایند تحلیل شد. برای انجام مصورسازی نیز داده‌ها وارد نرم‌افزار وی.او.اس ویوئر (vos viewer) شدند که الگوهای علمی موجود در حوزۀ مورد مطالعه را نمایش می‌دهد. همچنین با استفاده از این نرم‌افزار تحلیل هم‌تالیفی و هم‌آیندی واژگان نیز برای خوشه‌بندی دانش و شناسایی تم‌های اصلی انجام گرفته است.یافته‌هاطبق یافته‌ها سیر صعودی آمار انتشار مقالات از سال 2006 شکل گرفته و تا کنون ادامه پیدا کرده ‌و در سال 2020 با 111 مقاله به اوج خود رسیده است. استناددهی به مقالات این حوزه نیز روند صعودی داشته و با 2727 استناد در سال 2021 به اوج خود رسیده است. براساس نتایج جست‌وجوی انجام‌شده مقالۀ «پژوهش‌های گردشگری شهری: پیشرفت‌های اخیر و پارادوکس‌های فعلی» که توسط اشوورث و پیج در سال 2011 در مجلۀ مدیریت گردشگری منتشر شده است، با 490 استناد پراستنادترین مقالۀ این حوزه به شمار می‌رود. اشوورث و پیج نیز با انتشار این مقاله و قدرت کلی پیوند 427، پراستنادترین نویسندگان این حوزه به شمار می‌روند. همچنین مجلۀ مدیریت گردشگری نیز با 2095 استناد که به مقالات آن انجام گرفته به عنوان پراستنادترین مجله حوزۀ گردشگری شهری مشخص می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد کشور انگلستان با 2035 استناد که به مقالات آن صورت گرفته، پراستنادترین کشور در این حوزه است که بیشترین قدرت پیوند را نیز دارد. دانشگاه پلی‌تکنیک هنگ‌کنگ نیز با 625 استناد و قدرت کلی پیوند 169، برترین دانشگاه این حوزه به شمار می‌رود. در پی بررسی واژگان پرتکرار و در نتیجه کشف ساختار مفهومی و جریان‌های پژوهشی این حوزه نیز تحلیل هم‌آیندی واژگان انجام شد و واژگانی از جمله گردشگری شهری، گردشگری و گردشگری بیش از حد به عنوان پرتکرارترین واژگان مشخص شدند. همچنین مشخص شد موضوعاتی از جمله گردشگری شهری، شهرها، میراث و مکان‌ها از موضوعات ابتدایی و بنیادی این حوزۀ پژوهشی بوده‌اند و در سالیان اخیر مباحثی همچون گردشگری بیش از حد، پایداری، اعیان‌سازی، اقامتگاه‌های فرد‌به‌فرد و گردشگری هوشمند نیز در پژوهش‌های این حوزه مورد توجه قرار گرفته‌اند. نتیجه‌گیری یافته‌های این پژوهش شناسایی جدیدترین روندها را تایید می‌کند. یکی از روندهای پژوهشی کنونی در زمینۀ گردشگری شهری که مورد توجه پژوهشگران واقع شده است، گردشگری بیش از حد است که به عنوان یکی از معضلات شهری شناخته شده و به عنوان یک تهدید برای تجربۀ گردشگری و در نهایت برای حسن شهرت یک مقصد در نظر گرفته می‌شود. این پدیده به دلیل ورود بیش از حد گردشگران در کشورهای اروپایی اتفاق افتاده است که تا پیش از سال 2017 وارد جریان اصلی بحث و گفت‌وگو قرار نگرفته بود. با افزایش تراکم و تجمیع گردشگران، زندگی روزمرۀ ساکنان به ‌واسطۀ بروز مشکلات در زمینه‌هایی از جمله رفت و آمد، سطوح بالاتر قیمت‌ها و یافتن امکانات خدماتی و خرده‌فروشی، تحت تاثیر منفی قرار می‌گیرد. همچنین، حضور گردشگران در بعضی از مقاصد گردشگری باعث افزایش تقاضا برای مسکن و در نتیجه گران شدن مسکن می‌شود که در نهایت ساکنان فقیر اغلب قادر به پرداخت اجاره و زندگی در محله‌های گران‌قیمت‌ نخواهند بود که در نتیجه به یکی دیگر از معایب گردشگری بیش از حد و توریستی کردن مناطق یعنی اعیان‌سازی (gentrification) می‌انجامد. اعیان‌سازی تجاری و ناپدید شدن بازرگانان سنتی محلی، استعمار برندهای خارجی، تهدید بافت اجتماعی و اقتصادی محله به دلیل رشد اجاره‌دهی توریستی به عنوان کسب‌و‌کار از پیامدهای مهم آن هستند که عملکرد امکانات شهری برای جمعیت محلی را در معرض خطر قرار می‌دهد. یکی از اصلی‌ترین راه حل‌های معضلات شهری و گردشگری بیش از حد، گردشگری هوشمند است. تجزیه‌و‌تحلیل چرایی سفر به مقاصد خاص، زمان سفر، ترافیک و سایر جنبه‌ها می‌تواند ذی‌نفعان را قادر سازد تا تصمیمات موثرتری اتخاذ کنند و جذب گردشگران به مقاصد را بهینه سازند و بهبود دهند و مشتریان و گردشگران نیز می‌توانند تصمیمات هوشمندانه‌تری در ارتباط با گزینه‌های در دسترس بگیرند. گردشگری هوشمند با پایداری به عنوان یکی از موضوعات مهم در این زمینه نیز در ارتباط است و توسعۀ پایداری مقصدهای گردشگری شهری را موجب می‌شود. از دیگر روندهای موجود در گردشگری شهری نیز موضوع اقامتگاه‌های فرد‌به فرد و یا به عبارت دیگر اقامتگاه‌های اشتراکی است که مهم‌ترین شکل آن کاناپه گردی (couch surfing) است. این نوع از اقامت که بر پایۀ توسعۀ تکنولوژی به وجود آمده است پدیده‌ای جدید در گردشگری شهری است که روند رو به رشدی در توسعۀ آن دیده می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد از لحاظ ساختار اجتماعی گرچه چین و ایالات متحده از کشورهای پیشرو در این زمینه هستند اما کشورهای اروپایی بیشترین پژوهش‌ها را در این حوزه داشته‌اند. همچنین بررسی و مقایسۀ ادبیات گردشگری با پیشرفت‌های علمی گردشگری شهری نشان می‌دهد شکاف‌های پژوهشی بسیاری هنوز در این زمینه وجود دارد. گردشگری بیش از حد هم‌اکنون به مشکلی برای مقصدهای گردشگری تبدیل شده است و برای درک اینکه گردشگری بیش از حد چه تاثیری بر تجربه گردشگران می‌گذارد و در مرحله پیش از سفر به چه میزان بر تصمیم‌گیری گردشگران برای انتخاب مقصد تاثیرگذار است و اینکه آیا کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای در حال توسعه در زمینۀ گردشگری چگونه باید این معضل را پیش‌بینی کنند، پژوهش‌هایی مورد نیاز است. همچنین پژوهش‌هایی نیز لازم است که این تاثیرگذاری را در ارتباط با دیگر انواع گردشگران مانند گردشگران مذهبی در مناطق شهری مورد بررسی قرار دهد؛ زیرا برخی از این رویدادها در ذات خود جمعی هستند. با وجود پژوهش‌های انجام‌گرفته ادبیات موجود هنوز نیازمند پژوهش‌هایی دقیق و موردی در ارتباط با تجربۀ گردشگران شهری از تکنولوژی ها و ارائۀ خدمات شخصی‌سازی شده است. پژوهش در زمینۀ نقش گردشگری هوشمند در گردشگری شهری به‌ویژه مشارکت گردشگران و همچنین هم‌آفرینی آنان در ارزش ایجاد شده در گردشگری هوشمند در شهرها مورد نیاز است. همچنین بررسی ظرفیت تحمل شهرها و پایداری به‌‌ویژه در مقصدهای نوظهور نیز باید مورد توجه قرار گیرد. تحولات ایجادشده توسط اقامتگاه‌های فرد به فرد نیز شامل روابط گردشگر‌ میزبان، انگیزه‌ها، ترجیحات، نیازها و تجربۀ این نوع گردشگران، نیز از جمله موضوعاتی است که در پژوهش‌های آینده باید مورد توجه قرار گیرد.

a review of urban tourism research: identifying future trends

introduction cities are selected as tourist destinations due to the diverse array of primary and secondary attractions. the united nations world tourism organization (unwto) classifies this form of tourism activity conducted within urban spaces as urban tourism. this type of tourism significantly contributes to the development of cities, as numerous urban areas today attract a substantial number of tourists. from a developmental perspective, the tourism industry is viewed as a valuable tool for local development, providing a positive response to adverse economic changes. in recent years, there has been a notable surge in interest in urban tourism research, with urban tourism evolving into an integral component of tourism studies. some even argue that it has transformed into a “distinct phenomenon and research field.” despite this, few publications and authors have offered clear definitions of urban tourism. to address this gap, this research employs bibliometric and illustrative methods to conduct a quantitative review of the literature on urban tourism. the objective is not only to present a comprehensive overview of this field but also to identify research trends and highlight key research topics for consideration by active researchers in the field. in essence, this study aims to unveil the quantitative publication process of scientific productions in urban tourism research, including citation patterns, noteworthy articles, influential journals, prominent authors, active countries, and leading universities in this domain. additionally, it seeks to identify frequent keywords, outline the conceptual structure within this field, and ultimately introduce research topics that hold significance for researchers engaged in urban tourism studies.materials and methodsthe current research adopts a descriptive-analytical approach and employs the bibliometric method to investigate the progress and development in the field of urban tourism. the bibliometric method offers advantages in objective analysis and knowledge discovery, facilitated through the use of visual representations. the web of science database and its subcategories were chosen for article retrieval and review, focusing on titles, abstracts, and relevant keywords within the research literature. initially, 1155 articles were retrieved from the database, and subsequently, specific criteria and filters were applied. these criteria included limiting article types to research and review types and restricting the language to english to enhance output quality. this process resulted in 706 articles remaining for analysis. to visualize the data, the data were entered into the vos viewer software, which illustrates patterns in the field of study. additionally, the software facilitated co-authorship and keyword co-occurrence analysis, contributing to the clustering of knowledge and the identification of main themes.findingsaccording to the findings, there has been a consistent upward trend in the publication of articles since 2006, continuing to the present and reaching its zenith in 2020 with 111 articles. the citation of articles within this field has also experienced a steady increase, peaking at 2727 citations in 2021. notably, the article titled “urban tourism researches: recent progress and current paradoxes,” authored by ashworth and page and published in the tourism management journal in 2011, holds the distinction of being the most cited article in this field, accumulating 490 citations. ashworth and page further emerge as the most cited authors in this field, with the publication of this influential article and a total link strength of 427.