سنجش اثرگذاری ساختارهای سازمانی‌ نهادی و سازوکار عمل آن‌ها در گسترش منطقۀ ‌کلان‌شهری‌تهران

مقدمه در دهه‌های اخیر رشد مناطق شهری در سراسر جهان به موضوعی چالش‌برانگیز بدل شده و درک‌ نیروها و سازوکارهای محرک پراکنده‌رویی‌ شهری به منظور ارائۀ راهبردهای ‌موثر مهار رشد شهری، دارای اهمیت ویژه‌ای است. پدیدۀ پراکنده‌ر‌ویی شهری منطقه‌ای به عنوان یکی از تغییرات فضایی با الگوی پراکنده‌رویی شهرها در مناطق کلان‌شهری مرتبط است. بنابراین، درک پویایی‌های پراکنده‌رویی‌ شهری - منطقه‌ای، امری حیاتی و مهم است، زیرا رشد و گسترش فضایی شهرها و مناطق کلان‌شهری، نه تنها باعث تبدیل فزایندۀ زمین‌های کشاورزی به شهرها شده، بلکه تقاضا برای منابع طبیعی جدید را که برای محیط زیست جهانی بسیار حیاتی هستند نیز افزایش داده است. با توجه به مطالعات صورت‌گرفته در خصوص رشد فضایی منطقۀ کلان‌شهری، شاهد رشد نامتعارف منطقۀ مادرشهری و رشد فضایی گسستۀ آن هستیم. رشدی که در دورۀ 50 سالۀ اخیر مراحل گوناگونی را طی کرده و پیامدهای آن در قالب شکل‌گیری منطقۀ شهری، گسیختگی حومه‌ای و زوال مادرشهر اصلی نمود فضایی یافته است. بر ‌همین اساس در پژوهش حاضر، ساختارها و سازوکارهای سازمانی‌ نهادی محرک رشد فضایی فزایندۀ منطقۀ کلان‌شهری تهران به عنوان یکی از عوامل مهم شکل‌دهندۀ فرایندهای رشد شهری مورد سنجش قرار گرفته‌اند. مواد و روش بر پایۀ پیشینۀ مطالعاتی و همچنین ماهیت موضوع، تلاش شد از روش‌های ترکیبی (تلفیقی از داده‌های کمی و کیفی) برای درک میزان اثرگذاری سازوکارها و درک علل به وجودآمده بر شکل‌گیری ساختارهای فضایی توسعۀ این منطقه استفاده شود. کدگذاری کیفی داده‌های حاصل از مصاحبه با 18 نفر از اساتید دانشگاه، مدیران شهری و کارشناسان سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط، امکان شناسایی مقولات کلیدی اصلی، محوری و مولفه‌های تشکیل‌دهندۀ مقولات محوری سازمانی‌ نهادی اثرگذار بر رشد منطقۀ کلان‌شهری تهران را فراهم آورد. سپس، بر مبنای نتایج این کدگذاری‌ها پرسشنامه‌ای مشتمل بر 52 سوال محوری تنظیم شد. سنجش نحوۀ اثرگذاری سازوکار عمل ساختارهای سازمانی‌ نهادی (به تفکیک 3 بخش سازمان‌ها و نهادهای دولتی و رسمی، نهادها و ادارات محلی و ‌نهادهای نیمه‌رسمی) با کمک محاسبۀ میانگین وزنی مقولات محوری و مولفه‌های شکل‌دهندۀ سازوکار‌ها و رتبه‌بندی این مقولات و مولفه‌ها صورت گرفته است. سنجش میزان تاثیرگذاری هر یک از این عوامل در قالب طیف لیکرت انجام پذیرفت. با بررسی نتایج پرسشنامه‌ها و محاسبۀ ارزش میانگین وزنی، سازوکار اثرگذاری هر یک از مقولات محوری و مفاهیم شکل‌دهندۀ آن‌ها مشخص شد که در مجموع، رتبه‌بندی میانگین وزنی امتیازهای تخصیص‌داده‌شده، مشخص کرد کدام مقوله‌های محوری و مولفه‌های شکل‌دهندۀ آن‌ها بیشترین میزان امتیاز را کسب کرده و بالاترین سهم را در رشد بیرونی فزایندۀ منطقۀ کلان‌شهری تهران داراست.یافته‌ها نتایج نشان می‌دهند تاثیرگذاری نهادها و ادارات محلی با ‌ارزش میانگین 4/25 ‌بین ساختارهای‌کلان سازمانی‌ نهادی، بیشترین میزان اثرگذاری بر رشد بیرونی تصاعدی منطقۀ کلان‌شهری تهران را داشته و سازمان‌ها و نهادهای شبه‌دولتی ‌و نیمه‌رسمی و سازمان‌ها و نهادهای دولتی و ‌رسمی به‌ترتیب با نمرۀ میانگین 4/17، 3/96 در رتبۀ دوم و سوم قرار دارند. بین سازوکارهای اثرگذار، مولفۀ خلا نظارتی نهادها و ادارات محلی با میانگین وزنی 4/46 بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و مولفه‌های خلا نظارتی منتج از ضعف تقسیمات سیاسی، از بین سازوکار‌های نهادها و ادارات محلی و همچنین، فقدان ابزارهای نظارتی موثر و نبود مرجع نظارتی واحد در برخورد با فرایندهای غیررسمی در میان سازوکار‌های سازمان‌ها و نهادهای دولتی و ‌رسمی به‌ترتیب با میانگین وزنی 4/50 و 4/42 بیشترین میزان اثرگذاری را بر تصرف اراضی و رشد منطقۀ کلان‌شهری تهران گذاشته‌اند. نتیجه‌گیری مطابق نتایج به‌دست‌آمده، نهادها و ادارات محلی در مجموع از طریق سازوکار‌های ضعف عملکرد ‌مدیریتی، خلا نظارتی و تخلفات و فرایندهای غیررسمی، بیشترین تاثیر را در تصرف اراضی منطقه دار‌ند. در حالی که سازمان‌ها و نهادهای شبه‌دولتی ‌و نیمه‌رسمی و سازمان‌ها و نهادهای دولتی و رسمی منطقه به‌ترتیب با نمرۀ میانگین 4/17 و 3/96 در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. درواقع، با حرکت به سمت حریم و پیرامون کلان‌شهر تهران و سایر شهرها و روستاهای استان به دلیل ساختارها و دلایل بنیادینی نظیر فقدان رویکرد منطقه‌گرایی در ساختارهای فاقد جامع‌نگری و ماهیت غالب سیاستگذاری مناطق کلان‌شهری و ساختارهای قانونی نظیر مکفی نبودن قوانین در حریم و خارج از حریم، فعل و انفعالات موجود در این محدوده‌ها، آن چنان که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد. بنابراین خلا شکل‌گرفته منتج از حفره‌های قدرت در این محدوده‌ها، بستر مناسبی را برای رخنه کردن و تشدید فساد اداری رایج بین برخی کارکنان و مسئولان نهادها و ادارات محلی واقع در این حوزه‌ها فراهم آورده است. بدیهی است با فاصله گرفتن هر چه بیشتر از نواحی مرکزی و حرکت به سمت سطوح خردتر تقسیمات سیاسی منطقه، این خلا نظارتی افزایش می‌یابد.

measuring the effectiveness of organizational-institutional structures and the mechanism of their action in the growth and physical expansion of the tehran metropolitan region

introduction the expansion of urban space around the world has become a challenging issue in recent decades.to develop effective strategies to curb urban growth, understanding the forces and driving mechanisms of urban sprawl has particular importance. the phenomenon of urban-regional sprawl asone of the spatial changes is related to the pattern of sprawl of cities in metropolitan areas. therefore,understanding the dynamics of urban-regional sprawl is vital, since, the spatial growth and expansion of cities and metropolitan areas have not only caused the increasing transformation of agricultural land into cities but also increased the demand for new natural resources that are very vital for the global environment. according to the studies conducted regarding the spatial growth of the metropolitan area, we are witnessing unusual growth of the metropolitan area and its discrete spatial development. the growth that has gone through various stages in the last 50 years andits consequences have been spatially manifested in the form of the formation of the urban area, the fragmentation of the suburbs, and the decline of the main metropolitan. based on this, in this research, the organizational-institutional structures and mechanisms driving growth and spatial expansion of the tehran metropolitan region have been measured and evaluated.methods and materials based on the background study as well as the nature of the subject, an attempt was made to use mixed methods (a combination of quantitative and qualitative data) to understand the effectiveness of the mechanisms and to understand the causes of the formation of the spatial structures of the region’s development. qualitative coding of the data obtained from the interview with 18university professors, city managers, and experts of related organizations and institutions made itpossible to identify the main key categories and the components that form the organizational-institutionalcore categories that affect the growth of the metropolitan area of tehran. then, based on the results of these codings, a questionnaire consisting of 52 key questions was prepared with measuring the effectiveness of the mechanism of organizational-institutional structures (separated by 3 departments of government and official organizations and institutions, local institutions, andadministrations and semi-official institutions) with calculating the weighted average of the core categories and components that form the mechanisms and ranking these categories and components.measuring the influence of each of these factors was done in the form of a likert scale. by examining the results of the questionnaires and calculating the weighted average value, the impact mechanism of each of the central categories and their forming concepts was determined, and in total, the weighted average rating of the assigned points determined which central categories and their forming components won the most privilege and the highest share in the increasing external growth of the metropolitan area of tehran.