تبیین مدل مفهومی برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس

مقدمه شهرها با سرعت بسیار زیادی به‌ویژه در مناطق شمال شرقی آفریقا و جنوب غربی آسیا در حال گسترش هستند . در سال 2007، جمعیت شهری جهان برای نخستین‌بار در تاریخ از 50 درصد پیشی گرفت و این نسبت همواره در حال رشد است. با توجه به پیش‌بینی‌های انجام‌شده در سال 2050 حدود 70 درصد جمعیت جهان در شهر‌ها زندگی خواهند کرد و حدود 90 درصد این رشد در آفریقا و آسیا اتفاق خواهد افتاد. با وجود اینکه زیرساخت‌ها، شرایط اقتصادی اجتماعی، تغذیه و خدمات مراقبت‌های بهداشتی در شهرها بهتر از مناطق روستایی است، اما زندگی در یک محیط شهری از دیرباز به عنوان یک عامل خطر برای بیماری‌های روانی شناخته شده است. با توجه به مزیت‌های یادشده ایجاد تعادل بین این دو موضوع نیازمند درک بهتر تعامل بین زندگی شهری و سلامت روان است. تاثیر شهرنشینی بر سلامت روان بسیار قابل توجه بوده و با توجه به پیش‌بینی افزایش جمعیت شهری به احتمال زیاد طی چند دهۀ آینده افزایش خواهد یافت . سلامت روان با توجه به نقش آن به عنوان یک جزء ضروری از سلامت عمومی موضوع بسیار مهمی است و تاثیرات عمیقی بر افراد، جوامع، و اقتصاد دارد و ارتقای آن برای بالا بردن سطح کیفیت زندگی و تاب‌آوری جامعه ضروری است. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی اختلالات سلامت روان در سال 2020 به یکی از تهدیدهای بزرگ برای سلامت انسان مبدل شده است. این امر همچنین پیامدهایی برای رونق اقتصادی دارد، چرا که استرس، افسردگی و اضطراب تاثیر بسیاری بر بازده کاری افراد دارد . همچنین، از هر پنج بزرگسال در جهان یک نفر از یک اختلال روانی رنج می‌برد و 13 درصد از بیماری‌های جهانی منشا روانی دارند. اهمیت رابطۀ زندگی شهری و سلامت روان به اندازه‌ای است که انجمن جهانی روانپزشکی برای مطالعۀ بیشتر آن بخش علمی سلامت روان شهری را تاسیس کرده است. با توجه به پیمایش ملی سلامت روان کشور ایران 6/23 درصد افرادی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند، نیازمند مداخلات روان‌شناختی هستند و 6/14 درصد افراد از اختلال اضطرابی رنج می‌برند. در حالی که مطالعات کمی به پیوندهای بالقوه بین جنبه‌های محیط ساخته‌شده و سلامت روان پرداخته‌اند و مطالعات این حوزه بیشتر بر سلامت جسمی متمرکز بوده‌اند . قرار گرفتن در معرض استرس زیاد و آسیب‌های ناشی از آن مهم‌ترین عامل افزایش خطر اختلالات روانی است. ساکنان شهر در معرض سطوح بالاتری از عوامل استرس‌زا قرار می‌گیرند و مواجهه با استرس بیشتر ممکن است موجب شیوع بیماری‌های روانی مرتبط با استرس در میان ساکنان شهر باشد . در واقع، استرس زندگی شهری مدرن می‌تواند زمینه‌ای برای پرورش روان‌پریشی و اختلالات روانی باشد. استرس شهری علاوه بر اینکه از عوامل مهم ایجاد بیماری‌های جسمی (نظیر انواع سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های گوارشی) و بیماری‌های روانی (نظیر افسردگی، اسکیزوفرنی، انزوای افراد و...) است، میزان ناهنجاری‌های اخلاقی را نیز افزایش داده و موجب کاهش امنیت شهروندان می‌شود. علاوه بر این، استرس به دلیل تحمیل هزینه‌های درمانی زیاد به شهروندان موجب از دست رفتن سرمایه‌های انسانی در شهر نیز می‌شود. به همین دلیل لازم است برنامه‌ریزان و طراحان شهری در برنامه‌ها و طرح‌های خود آرامش روانی شهروندان را به عنوان اصلی مهم در نظر بگیرند و از اقداماتی که به این آشفتگی ذهنی دامن می‌زند، بپرهیزند. در واقع، با توجه به اینکه ایجاد یک محیط شهری سالم در اولویت اصلی سیاست‌گذاران قرار دارد و استرس شهری در شهرهای جهان رو به افزایش است به تدوین یک شهرنشینی برنامه‌ریزی‌شده برای جلوگیری از اثرات منفی زندگی شهری نیاز است . از ابتدای قرن 20 مطالعات بسیاری به بررسی رابطۀ شهرنشینی و استرس و راهکارهای موثر بر آن با رویکرد‌های متفاوت پرداخته‌اند. اما تا کنون هیچ مطالعه‌ای در راستای برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس به صورتی که همۀ شاخص‌های موثر بر استرس شهری را در نظر بگیرد و بر اساس ارتباطات میان آن‌ها مهم‌ترین شاخص‌ها را کشف و مدل مفهومی موثر بر آن را ارائه دهد، انجام نشده است. به همین منظور، این پژوهش با هدف تحلیل محتوا مطالعات پیشین و شناسایی مهم‌ترین شاخص‌ها و ارائۀ مدل مفهومی برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس انجام شده است.مواد و روش این پژوهش از نوع مروری بوده و روش تحقیق در آن کیفی است. برای جمع‌آوری داده‌ها از مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای و به منظور تحلیل آن‌ها از شیوۀ تحلیل محتوا استفاده شده است. در واقع، این پژوهش در چهار گام اساسی با استفاده از یک رویکرد تفسیری اسناد کتابخانه‌ای را تحلیل و بر اساس کدهای متنی استخراج‌شده سعی در شناسایی، تحلیل و تشریح ارتباطات میان شاخص‌های برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس دارد.یافته‌ها یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که سلامت روان شهری و استرس شهری دارای تاثیرات دو‌جانبه مستقیم و غیرمستقیم هستند. شاخص‌های مستخرج از مطالعات نظری در دو گروه دسته‌بندی می‌شوند. گروه اول افزایندۀ استرس شهری و به تبع آن، کاهندۀ سلامت روان شهری بوده و شامل محرومیت فرهنگی و روانی، تراکم ساختمانی، اضافه بار حسی، سبک معماری مدرن، تراکم رفت و آمد (شلوغی معابر)، طراحی شهری استرس‌زا، آلودگی هوا، مهاجرت، جرم و جنایت، محرومیت اجتماعی، خشونت، محرومیت اقتصادی، اقلیت قومی بودن، تراکم جمعیتی، میزان فشار زمان و اتلاف وقت و آلودگی صوتی است. گروه دوم کاهندۀ استرس شهری هستند و به تبع آن، سلامت روان را ارتقا می‌دهند و شامل دسترسی به منابع و خدمات، حمایت اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی، تنوع فضایی، تنوع اجتماعی، تعاملات اجتماعی، ادغام محلی، فضای سبز و دسترسی به آن، احساس تعلق، هویت، عدالت در شهر، انسجام اجتماعی، سطح مشارکت، ثبات مسکونی، سرزندگی، میزان تاب‌آوری، کنترل و پیش‌بینی محیط و دید به محیط شهر (تا 10 متر) است. درخور یادآوری است در نهایت پس از بررسی اثرات و پیامدهای نهایی برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس ارتقای کیفیت زندگی در محیط‌های شهری به عنوان مهم‌ترین و جامع‌ترین اثر این برنامه‌ریزی شناسایی شده است.نتیجه‌گیری در نتیجه، با کاهش محرومیت فرهنگی و روانی، تراکم ساختمانی، اضافه بار حسی، سبک معماری مدرن، تراکم رفت و آمد (شلوغی معابر)، طراحی شهری استرس‌زا، آلودگی هوا، مهاجرت، جرم و جنایت، محرومیت اجتماعی، خشونت، محرومیت اقتصادی، اقلیت قومی بودن، تراکم جمعیتی، میزان فشار زمان و اتلاف وقت و آلودگی صوتی و افزایش دسترسی به منابع و خدمات، حمایت اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی، تنوع فضایی، تنوع اجتماعی، تعاملات اجتماعی، ادغام محلی، فضای سبز و دسترسی به آن، احساس تعلق، هویت، عدالت در شهر، انسجام اجتماعی، سطح مشارکت، ثبات مسکونی، سرزندگی، میزان تاب‌آوری، کنترل و پیش‌بینی محیط و دید به محیط شهر (تا 10 متر) می‌توان تا حد زیادی استرس شهری را کاهش و سلامت روان شهری را ارتقا داد. این شاخص‌ها پس از بررسی جامع ادبیات نظری انتخاب شده و با توجه به تاثیراتی که بر دیگر شاخص‌ها می‌گذارند و تاثیراتی که از آن‌ها می‌گیرند همۀ شاخص‌های شناسایی‌شده را پوشش می‌دهند.

explaining the conceptual model of stress relief urban planning

introduction cities are expanding at a very fast pace, especially in northeast africa and southwest asia [1]. in2007, the world’s urban population exceeded 50% for the first time in history, and this ratio is constantlygrowing [2]. according to predictions made in 2050, about 70% of the world’s population will live in cities [3] and about 90% of this growth will happen in africa and asia [4]. although infrastructure, socioeconomic conditions, nutrition, and health care services are better in cities than in rural areas, living in an urban environment has long been recognized as a risk factor for mental illness [5]. considering the mentioned advantages, creating a balance between these two issues requires a better understanding of the interaction between urban life and mental health [6]. theimpact of urbanization on mental health is very significant and due to the forecast of the increasein the urban population, it is likely to increase in the next few decades [1]. considering its role as an essential component of public health, mental health is a very important issue and has profound effects on individuals, societies, and the economy [7], and its promotion is necessary to increase the quality of life and resilience of society [8]. according to the world health organization report, mental health disorders have become one of the biggest threats to human health in 2020. this alsohas consequences for economic prosperity, because stress, depression, and anxiety have a great impact on people’s work efficiency [9]. also, one out of every five adults in the world suffers from a mental disorder [10] and 13% of global diseases have a mental origin [11]. the importance of the relationship between urban life and mental health is so great that the world psychiatric association has established a scientific department of urban mental health to study it further [12]. accordingto the national survey of mental health in iran, 23.6% of people who have been investigated needpsychological interventions and 14.6% of people suffer from anxiety disorder [13]. while few studies have addressed the potential links between aspects of the built environment and mental health, studies in this area have mostly focused on physical health [14]. exposure to high stress and the resulting injuries are the most important factors in increasing the risk of mental disorders [15]. city residents are exposed to higher levels of stressful factors, and exposure to more stress may cause the prevalence of stress-related mental illnesses among city residents [16]. in fact, the stress of modern urban life can be a basis for developing psychosis and mental disorders [17]. in addition to being one of the important causes of physical diseases (such as cancer, cardiovascular diseases, and gastrointestinal diseases) and mental diseases (such as depression, schizophrenia, and isolation of people), urban stress also increases the number of moralabnormalities and reduces the security of citizens.besides, the stress of the imposition of high medical costs on citizens also causes the loss of humancapital in the city. for this reason, it is necessary for urban planners and designers to consider themental peace of citizens as an important principle in their plans and designs and to avoid actionsthat fuel this mental confusion. in fact, considering that creating a healthy urban environment is the main priority of policy-makers [18] and urban stress is increasing in the cities of the world [19], it is necessary to formulate planned urbanization to prevent the negative effects of urban life[20]. since the beginning of the 20th century, many studies have investigated the relationship between urbanization and stress and effective solutions to it with different approaches.