خاستگاه قرآنی استعاره «رحمت» در نیایش‌های صحیفه سجادیه از منظر معناشناسی شناختی

مطالعه شناختی زبان یکی از رویکردهای نوظهور در عرصه زبان‌شناسی است. در این رویکرد، افزون بر مطالعه جنبه‌های نظری زبان، تعامل زبان با مقوله‌های دیگر، چون ذهن، قوّه تعقل، رابطه با محیط و تجارب اجتماعی بررسی می‌شود. یکی از مباحث مهم معنا‌شناسی‌شناختی، مقوله «استعاره مفهومی» است. استعاره در این نگرش، صرفا یک مبحث بلاغی نیست؛ بلکه ابزار اندیشه به شمار می‌آید؛ پدیده‌ای که بر اساس آن یک حوزه مفهومی بر اساس مقوله مفهومی دیگر بیان می‌گردد. متون دینی و دعایی از عرصه‌های پُرظهور استعاره‌های شناختی‌ست؛ زیرا بسیاری از حوزه‌های انتزاعی و تجربه‌ناپذیر، در این نوع از متون به مدد نظام‌های استعاری دیگر سامان می‌یابند. در جستار حاضر تلاش گردید با تکیه بر روش توصیفی‌ تحلیلی، مفهوم استعاری «رحمت» در صحیفه سجادیه و خاستگاه قرآنی آن بررسی شود؛ چه آن که بسیاری از گزاره‌های قرآنی در تار و پود نیایش‌های صحیفه بازتاب دارد. این پژوهش، نشان می‌دهد مفهوم انتزاعی «رحمت» در نظام معرفتی صحیفه سجادیه، در بستر شناخت تجربی و استعاره‌های مفهومی تعیّن یافته است که این نظام‌یافتگی و تجسم در صحیفه سجادیه با آیات قرآن تطابق فراوانی دارد. بیش‌ترین راهکار در عینی‌سازی مفهوم رحمت در صحیفه سجادیه به مانند آیات قرآن، استفاده از استعاره مفهومی وجودی از نوع «ماده» و «ظرف» است. «رحمت» در این مجموعه با حوزه‌هایی چون پناهگاه، مقصد، باران، گنجینه، طعم و مزه و غیره مفهوم‌سازی شده است. گاه نیز بر مبنای جهت‌گیری فیزیکی این مفهوم به تصویر درآمده است.

the qur’anic origin of the metaphor of raḥmat in the supplications of ṣaḥīfah sajjadiyyah from a cognitive semantics perspective

cognitive linguistics is a relatively new approach in the field of linguistics, focusing not only on the theoretical aspects of language but also on its interaction with other phenomena such as the mind, rationality, environment, and social experiences. one of the central topics in cognitive semantics is the concept of &conceptual metaphor.& in this approach, metaphor is not merely a rhetorical device but rather a tool of thought—a phenomenon in which one conceptual domain is expressed through another. religious and supplicatory texts are rich sources of cognitive metaphors, as they often deal with abstract and non-experiential concepts, which are structured using metaphorical systems. this study, using a descriptive-analytical method, seeks to explore the metaphor of the arabic term &raḥmat& in ṣaḥīfah sajjadiyyah and its qur’anic origins, noting that many qur’anic expressions are reflected throughout the supplications of this text. the research reveals that the abstract concept of the term &raḥmat& in the epistemological system of ṣaḥīfah sajjadiyyah is shaped by experiential cognition and conceptual metaphors. this systematization and embodiment in ṣaḥīfah sajjadiyyah closely align with the qur’anic verses. the most prominent method of concretizing the concept of &raḥmat& in ṣaḥīfah sajjadiyyah, similar to the qur’an, is through existential conceptual metaphors of &substance& and &container.& in this collection, &raḥmat& is conceptualized through domains such as shelter, destination, rain, treasure, taste, and others. it is also occasionally depicted through spatial orientation, where divine mercy is symbolized as being in an elevated position, while divine punishment and affliction are associated with lower positions—emphasizing the precedence of mercy [raḥmat] over punishment.