بررسی مولفه‌های موثر در رویکرد فضاگرایی معماری قاجار (از سلطنت آقا محمدخان قاجار تا اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه)

فضا، امری صرفاً عینی و خارج از ذهن انسان نیست. درعین‌حال امری صرفاً ذهنی و فارغ از خصوصیات عینی نیست , به عبارتی هردو این‌ها است. فضایی که با ذهنیت معمارانه شکل بگیرد و شامل فضای عمومی و خصوصی در یک مجموعه باشد و خود را در یک سری روابط عملکردی محصور ببیند، فضای معماری است. عمده‌ی فضای معماری از دید معماران، فضای محصور است که این محصوریت، احساس امنیت و قابلیت کنترل را نیز به همراه می‌آورد. و از کیفیت فضایی می‌کاهد. فضای معماری به لحاظ کیفی تاثیر بسیار زیادی بر زندگی، روحیات و عملکرد ما می‌گذارد. ازاین‌رو معماران و نظریه‌پردازان تاثیرگذاری ازجمله برونو زوی و زیگفرید گیدئون و.. به‌طور مفصل مفهوم فضای معماری را مورد کاوش قراردادند و از اهمیت آن در معماری صحبت کردند. حال اگر از منظر خلاقیت‌های فضایی به معماری دوره‌ی قاجار نگریسته شود، ارزش بالایی پیدا می‌کند و در جایگاه برتر و تکامل‌یافته‌تری نسبت به معماری‌های دوره‌های قبل از خود یعنی، زندیه و صفویه قرارمی‌گیرد. هم‌چنین طبق مطالعات انجام‌شده در زمینه ی معماری ایران، چنین ادعاشده است که معماری دوران قاجاریه به نسبت دوره‌های قبلی، اوج تکامل فضاگرایی در معماری ایران می‌باشد. ازآنجایی‌که بررسی و درک درست روند معماری در هر دوره‌ای نیازمند مطالعه و تعمق در ابعاد سیاسی، اجتماعی و رویدادهای مهم آن جامعه است، لذا مطالعه‌ی شرایط موجود و اندیشه‌های حاکم بر دوره‌ی قاجار از اهمیت بسزایی برخوردار خواهد بود تا عامل یا عوامل موثر در تکامل یافتن فضاگرایی در این دوره را شناسایی گردد. روش پژوهش در این مقاله بر اساس تکنیک دلفی استوار خواهد بود. بر اساس تحلیل یافته‌ها از میان مولفه‌های تاثیرگذار، مولفه عامل فرهنگی از بیشترین امتیاز برخوردار گردید. از این منظر، عامل فرهنگی داخلی، شامل تاسیس مدرسه دارالفنون و ترجمه آثار غربی، تاثیر بسزایی داشته‌اند. از سویی دیگر عامل فرهنگی داخلی، حضور معلمان غربی و اعزام دانشجویان به فرنگ نیز مبنی بر تحلیل یافته‌ها، از عوامل موثر در حصول ویژگی فضا گرایی در معماری دوره قاجار می باشند.