نگارۀ ناصرالدین شاه و رجال، گفتمانی از جدالی پنهان در ساختار دربار

نگاره‌ آبرنگی ناصرالدین‌شاه و دو تن از رجال، یکی از آثار درباری عصر ناصری است که توسط محمدحسن افشار، یکی از نقاشان دربار و به حمایت یک حامی ناشناس درباری پدید آمده و در این پژوهش بر اساس رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف به عنوان یک گفتمان به آن پرداخته شده است. در این گفتمان، نقاش در ترکیبی قرینه در بی‌قرینه، میرزا آقاخان نوریِ صدراعظم را در میان نگاره و ناصرالدین‌شاه را در سمت چپ آن جای داده و به این‌ترتیب با توجه به الگوهای پیشینی نقاشی ایرانی که مصدر قدرت را همواره در مرکز تصویر نمایش می‌داده‌اند، بر اساس دانش زمینه‌ای خویش از دربار، به فرآیند غیرطبیعی‌سازی دست یازیده، از منازعه‌ای پنهان در مناسبات قدرت میان شاه و صدراعظم پرده برداشته است. مقاله‌ حاضر با پرسش از چیستیِ ایدئولوژی هژمونیک و مسلط، نیز اینکه آیا نظم‌های تاثیرگذار بر این «گفتمان»، در جهت تثبیت، تضعیف و یا تغییر ایدئولوژی و قدرت هژمونیک گام برداشته‌اند، بر این دستاورد است که در این منازعه بر خلاف لایه‌ معنایی نخست که صدراعظم را چونان مصدر قدرت نمایش داده، درسطوح زیرین معنایی، ایدئولوژی مسلط، همچنان بر قدرت مطلقه‌ شاه اما به شکلی نوین، با آمیزه‌ای از نظم‌های گفتمانی تجددخواهانه، اندیشه‌ باستان‌گرایانه‌ فرّه‌مندی و بهره‌وری از مذهب استوار است. این مقاله در زمره‌ پژوهش‌های کاربردی است و از منظر روش پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی سامان یافته، داده های آن نیز از منابع کتابخانه‌ای و دیجیتالی جمع‌آوری گردیده‌اند.