چیستی گرایش تمدنی در تفسیر قرآن

خوانش قرآن، از منظرهای مختلف و با دغدغه‌های متفاوت، ممکن و بایسته است. این امر سبب شکل‌گیری گرایش‌های مختلف در تفسیر قرآن شده است. اما مسئله‌ای که در حوزۀ گرایش‌های تفسیری و ازجمله گرایش تمدنی وجود دارد، عدم وضوح تعریف و مبانی و روش آن‌هاست. مفسر عموماً بدون آنکه نامی ‌از گرایش تفسیری خود ببرد، به شکل ناخودآگاه دغدغه‌های خود را در تفسیر دنبال و بدون تکیه بر مبانی خاص، تفسیری نو از آیات قرآن ارائه می‌کند؛ درحالی‌که هر گرایش تفسیری و ازجمله گرایش تمدنی، به تعریف دقیق و مبانی نظری و سازوکار روشی نیاز دارد. این پژوهش با هدف روش‌مندکردن گرایش تمدنی، ابتدا تعریف خود را از تمدن ارائه می‌کند تا بر اساس آن تعریف، گرایش تمدنی را معرفی و مبانی آن را فهرست نماید. همچنان‌که تمدن، فرایندی به‌سامان در سطح کلان است که با رشد مناسبات انسانی به شکوفایی قابلیت‌ها کمک می‌کند، گرایش تمدنی نیز خوانشی کلان، سیستمی، ناظر به واقع، فرایندی و انسانی از قرآن به‌دست می‌دهد. این گرایش تفسیری با تکیه بر مبانی خاص، ازجمله وجود نسبت میان قرآن و تمدن و برخورداری قرآن از دو ساحت متنی و کنشگری، می‌کوشد قرآن را از مصدری نظری به کنشگری در عرصۀ عمل و زندگی روزانه تبدیل کند.

exploring the civilizational approach in quranic exegesis

the quran can be analyzed and understood through diverse perspectives, each shaped by distinct intellectual concerns and objectives. this diversity has led to the development of various trends in quranic exegesis, including the civilizational approach. however, a significant challenge in this field is the lack of precise definitions, theoretical foundations, and systematic methodologies for such approaches. many exegetes unconsciously embed their personal concerns into their interpretations without explicitly identifying their exegetical framework or adhering to established principles, often resulting in innovative yet unsystematic readings of quranic verses. this study aims to formalize the civilizational approach by first defining civilization and then introducing its principles and methodological foundations. civilization, as conceptualized here, is a structured, macro-level process that facilitates human development and the flourishing of potentialities through the growth of social relations. in parallel, the civilizational approach to quranic exegesis offers a comprehensive, systemic, process-oriented, and human-centered framework for engaging with the quran. by emphasizing key principles—such as the intrinsic relationship between the quran and civilization and the quran’s dual dimensions as both a textual guide and an active force—this approach seeks to transform the quran from a theoretical reference into a dynamic agent that informs practical life and daily interactions.