واکاوی عملکرد علمی مجاهد بن‌جبر، محمد بن ‌کعب قرظی و حسن بصری از مفسران موالی در عصر تابعین

پس از این که اسلام در عصر فتوحات از سرزمین حجاز فراتر رفت، اقوام و نژادهای ‌گوناگون به آن ‌گرویدند و تابع خلافت اسلامی ‌گشتند؛ ازاین‌رو، میان مردمان سرزمین‌های فتح‌شده و عرب‌ها مراودات‌ گسترده‌ای انجام پذیرفت. در این میان، افرادی از آنان با پذیرش اسلام، تحت عنوان «موالی» تحت حمایت یک حامی عرب قرار گرفتند و بدین‌ترتیب، جذب جامعۀ عربی شدند؛ بنابراین موالی با استفاده از این امتیاز، در حوزه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی و بالاخص علوم اسلامی، ازجمله زهد و فقه اسلامی و تفسیر پیشرفت نمودند و کتب برجسته‌ای تالیف کردند. در همین راستا، این سوال مطرح می‌شود که چرا آثار مفسران موالی همچون مجاهدبن‌جبر و محمدبن‌کعب قرظی و حسن بصری، در عصر تابعین اهمیت داشت؟ فرضیه موردنظر چنین است‌ که آنان با پرداختن به علم تفسیر توانستند به عنوان اشخاصی دارای اصالت غیرعرب، تفاسیر ساده‌تری نسبت به مفسران عرب پدید آورند که مطالعۀ آن برای مردم خسته‌کننده نباشد و در زندگی از آن بهرۀ بیشتری ببرند. این مقاله با استفاده از پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل، ابعاد و زوایای این موضوع را با دقت بررسی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که گرچه موالی آشنایی‌ کاملاً عمیقی با زبان عربی نداشتند، عملکرد آن‌ها سبب شد تا مفسران شیعی هم در کنار اهل سنت، آثار خوب و ساده‌تری پدید آورند و به رشد این علم در اسلام مساعدت نمایند.

investigating the scholarly performance of mujāhid ibn jabr, muhammad ibn ka’b qarẓī, and ḥasan baṣrī, as mawālī exegetes of the followers era

after islam expanded beyond the land of hijaz during the era of conquests, various tribes and races converged upon it and became subjects of the islamic caliphate. consequently, extensive interactions took place between the people of the conquered lands and the arabs. among them, individuals who embraced islam were placed under the protection of an arab patron and thus, became integrated into arab society under the title of &mawālī.& utilizing this privilege, the mawālī progressed in various political, social, and especially islamic fields, including asceticism, islamic jurisprudence, and interpretation, and authored prominent works. in this regard, the question arises as to why the works of mawālī commentators such as mujāhid ibn jabr, muhammad ibn ka’b qarẓī, and ḥasan baṣrī were significant during the followers era. the hypothesis suggests that by engaging in the science of interpretation, they were able to produce simpler interpretations compared to arab commentators, making their study less burdensome for people and enabling them to derive greater benefits from it in life. this article meticulously examines the dimensions and aspects of this subject using a historical research approach based on description and analysis. the research findings indicate that although the mawālī did not have a deep familiarity with the arabic language, their performance led shia commentators, alongside sunni scholars, to produce good and simpler works, thereby contributing to the growth of this science in islam.