سفالینه‌‌های نیشابور و سامرا در قرون سوم و چهارم هجری

مذهب، یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر شکل‌گیری آثار هنری در طول تاریخ می‌باشد. دین اسلام در تمام جنبه‌های زندگی مسلمانان از جمله آثار هنری تاثیر گذاشت و سفالگری از این امر مستثنی نبود. یکپارچگی قلمرو سرزمین‌های اسلامی از عوامل موثر بر ویژگی‌های سفال اسلامی به‌شمار می‌آید. طی سده‌های سوم و چهارم هجری قمری و مقارن با حکومت عباسیان، رواج شیوه‌های مشابهی در سفالگری اسلامی مشاهده‌ می‌شود. با کشف آثار سفالی مشابه در نیشابور و سامرا، نظریات متفاوتی در این‌باره مطرح گردیده است. این مقاله بر آن بوده است با بررسی سفالینه‌های این دو منطقه در محدودۀ زمانی مورد اشاره، به ویژگی‌ها و خصوصیات شاخص گونه‌شناسی سفال هر یک از مناطق مذکور دست یابد. سوالات این پژوهش عبارت‌اند از: سفالینه‌های قرون سوم و چهارم نیشابور و سامرا دارای چه تنوعات تکنیکی در ساخت و لعابکاری هستند؟ تفاوت‌ها و تشابهات تولیدات این منطقه و چگونگی تاثیرپذیری سنت‌های سفالگری ایران از تکنیک‌های بیرونی کدام است؟ برای انجام این تحقیق از رویکردی تحلیلی- توصیفی و استناد به منابع کتابخانه‌ای استفاده شده است. نتایج  این تحقیق موید آن است که تنوع فرم در سفالینه‌های نیشابور، بیشتر به شکل کاسه، قدح و بشقاب با لبۀ صاف و گاه برگشته، بدنۀ کشیده و کف حلقه‌ای است. این سفالینه‌ها با تکنیک‌های پوشش گلی، نقاشی زیرلعابی سفید با آبی لاجوردی، لعاب پاشیده، نقش کنده و زرین‌فام تزئین شده‌اند. سفالینه‌های سامرا در این زمان، اغلب به شکل بشقاب، کاسه، فنجان‌هایی با دیوارۀ عمودی و کوزه بدون گردن با دسته‌های عمودی می‌باشند که با تکنیک پوشش گلی، نقاشی زیر لعابی سفید با آبی لاجوردی و قهوه‌ای، لعاب مات سفید به تقلید از سفال چین، لعاب پاشیده و زرین‌فام مزین شده‌اند. در ترکیبات بدنه‌های سامرا و نیشابور تفاوت‌هایی مشهود است و حلقۀ پایه یکی از ویژگی‌هایی است که در هر منطقه، ویژگی خاص خود را داراست. وجود نمونه‌های سفال مشابه در نیشابور و سامرا، حاکی از تاثیرات هنر ساسانی، هنر چین و اثرگذاری سفالگران مقیم عراق می‌باشد که ویژگی‌های منحصر سفال دوره عباسی را رقم می‌زنند. سیاست، تجارت، پیوند و ارتباط خانوادگی (ایرانیان و عباسیان)، گردهمایی صنعتگران و هنرمندان در بغداد و وجود راه‌های تجاری آبی و خاکی، تاثیرات گسترده و پراهمیتی را بر آفرینش این سفالینه‌ها برجای گذارده‌اند.

a comparative study between the nishapur and samarra pottery in the 3rd and 4th centuries ah / 9th and 10th centuries ad

one of the most important factors to affect artworks throughout history is religion. the territorial integrity of islamic lands is one of the factors that influenced islamic pottery. islam has had a considerable impact on all aspects of muslims’ lives, including art and specifically pottery. during the 3rd and 4th centuries ah (9th and 10th centuries ad), coinciding with the abbasid dynasty, similar practices were observed in islamic pottery. with the discovery of pottery in regions like nishapur and samarra, different theories have been raised. this article aims to study the characteristics and techniques of the pottery of each of these areas by studying them in the mentioned time period. the research explains as well the variable techniques, differences and similarities between the pottery produced in nishapur and samarra during the 3rd and 4th centuries in addition to the impacts other cultures have had on them in terms of techniques.this study adopts an analytical-descriptive approach by using library resources to achieve the intended objectives. the research seeks answering some questions relating to features such as the qualification of nishapur and iraq pottery variation in techniques of manufacture and glazing, as well as the similarities and differences among such products, and the investigation of the influence of external techniques and styles on persian tradition of pottery. the results of the study confirm the fact that the variation of shapes in nishapur pottery mostly consists of bowls, punch bowls and plates with flat and occasionally flattened elongated bodies and ring bases. the pottery herein is decorated with mud coating techniques, white enamel painting, as well as those of underglaze white and ultramarine, splashed, engraved and luster. samara pottery at the same time is often produced in the form of plates, bowls, vertical walled cups, and no-pot pitchers with vertical handles, using mud coating techniques, white-brown and ultramarine paint, matt white glaze imitating porcelain, and the glaze sprinkled with luster. differences in body composition of the samarra and nishapur pottery are evident, and the base ring is one of the features that could not be copied, displaying its own characteristic in each region.  examples of similar pottery in nishapur and samarra show the influence of sassanian art, chinese art, and pottery in iraq, being the unique features of the abbasid pottery. politics, commerce, family relations, and the gathering of craftsmen and artists in baghdad as well as the possibility of trading on the sea have also had a considerable effect in creating such works.