گسست «صنایع‌دستی ایران» از «هنرهای زیبا» در نسبت با گفتمان سلطنتی قاجار با تاکید بر دوگانۀ «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی»‏

مقالۀ حاضر قصد دارد به شناسایی چگونگی گسسته‌شدن «صنایع‌دستی ایران» از «هنرهای زیبا» در نسبت با «گفتمان سلطنتی قاجار» در این عصر دست یابد و به این پرسش‌ پاسخ دهد که صنایع‌دستی چگونه در تمایز با هنرهای زیبا قرار گرفت و به وجه مادون در دوگانۀ «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی» بدل شد؟ این مقاله به روش تحلیل گفتمان و براساس آراء میشل فوکو انجام شده است. این روش، برخلاف تاریخ‌نگاری‌های پیشین هنر، به‌دنبال تحلیل روندهای پیوسته در تاریخ هنر نیست بلکه با رد تداوم تاریخی، در جستجوی گسست‌ها و تغییرهاست. در این روش‌، ضمن پرداختن به تمامی شکل‌های گفتگو و متن‌های پیرامون موضوع، نحوۀ تولید متن‌ها و شیوۀ بازگویی‌شان، نهادها و رویّه‌های مرتبط و برساخت سوژه‌ها نیز به‌خوبی مدنظر قرار می‌گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مفهوم «صنایع‌دستی ایران» در عصر قاجار در یک فضای گفتمانی - متشکل از گفتمان‌های سلطنتی، تجدد، شیعه‌گرایی، باستان‌گرایی و هویت ملی، مشروطه، و غیره- درون دوگانه‌هایی که از شاخص‌ترینشان «هنرهای زیبا/ هنرهای کاربردی» بود، برساخته شد. در این دوره، طی مواجهۀ ایران با غرب و صنایع غربی، سوژه‌های گفتمان سلطنتی (اعم از شاه، وزرا و دربار) تصمیماتی در عرصۀ فرهنگی و اقتصادی در جهت حرکت به سوی غرب گرفتند که به‌طور مستقیم با صنایع‌دستی نیز مرتبط می‌شود و کنش‌های عملی آن را از فرمان محمدشاه به عبدالله‌خان معمار تا تاسیس دارالفنون و مدرسۀ صنایع مستظرفه و هم‌چنین ارسال هنرآموز به غرب برای ارتقای هنرهای زیبا در ایران، می‌توان مشاهده نمود. حاصل این تغییر نگرش‌ها، والایشِ هنرهای زیبا و به‌ حاشیه ‌‌رانده‌شدن صنایع‌دستی بوده است.

the rupture of ‘iranian handicrafts’ from ‘fine arts’ in qajar’s royal discourse with an emphasis on the binary opposition of ‘fine arts vs. applied arts’

this article uses a discourse analysis method in the qajar discourse atmosphere, including several discourses, to identify how ‘iranian handicrafts’ are ruptured from fine arts in relation to qajar’s ‘royal discourse’. this study intends to answer how ‘iranian handicrafts’ has become distinct from ‘fine arts’ and, consequently, inferior. this article has deployed method of discourse analysis from michel foucault’s perspective. discourse analysis, unlike previous art historiography, does not seek to analyze continuous trends in art history. on the contrary, by rejecting historical continuity, it looks for ruptures and changes. in this method, all forms of dialogues and texts surrounding the subject are included as well as the ways texts are produced and narrated; besides, the related procedures and institutions as well as the construction of subjects are considered. the findings showed that the concept of ‘iranian handicrafts’ in the qajar era was constructed in a discursive atmosphere- consisting of royal discourses, modernism, shi’ism, archaism, national identity, and constitutionalism, and so on- within dualities, the most prominent of which was ‘fine arts/ applied arts’. during this period, with iran’s confrontation with the west and western industries, the subjects of the royal discourse (including the king, ministers, and the court) made some decisions in the fields of culture and economics which approximated the western type. most of these decisions were directly related to handicrafts. practical actions in these fields can be seen in mohammad shah’s order to abdullah khan memar, in the establishment of dar al-funoun and the school of sanaya’ mustazarfa as well as in the dispatching of art students to the west to promote fine arts in iran. the consequences of such change in attitudes have been the sublimation of fine arts and the marginalization of iranian handicrafts.