گونه شناسی خط بنایی (معقلی)، بر اساس شیوۀ طراحی و روش های اجرایی

خوشنویسی در بین هنرهای اسلامی از ارزش ویژه‌ای برخوردار است. از این رو جایگاه خاصی در آثار گوناگون، به ویژه در تزیین بناهای مذهبی دارد. خط بنایی (معقلی) به واسطۀ انطباق با آجر به سبب راست گوشه بودن در تزیین بناها استفاده شد. این خط یک هنر ترسیمی اسلامی برگرفته از خط کوفی و نقوش معقلی است که بر زیر نقش‌های مختلف هندسی، به ویژه مربع، با رعایت تناسب فضای سیاه و سفید و در یک چارچوب معین طراحی و ترسیم می‌شود. این امر باعث شده تا گونه‌های متعدد بر اساس شیوه‌های مختلف طراحی و رو ش‌های اجرایی در این خط به وجود آید. اما تقسیم‌بندی‌هایی که دربارۀ این خط صورت پذیرفته، عموما ناقص و دربردارندۀ همۀ ابعاد این خط نیست. این مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و توسعه‌ای، با جمع‌آوری اطلاعات و مشاهدات میدانی سعی داشته به پیوند بین شیوۀ طراحی و روش‌های اجرایی در کتیبه های کوفیِ بنایی (معقلی) برخی بناهای اسلامی بپردازد. در این پژوهش، با توجه به ارزش مشاهدات، سعی شده برای تبیین مراحل بصری از روش «نگاشت ادراکی» که روشی مرسوم در تحقیقات بصری است، استفاده شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد شیوۀ طراحی و روش‌های اجرایی، متناظر به هم‌اند؛ یعنی نحوۀ اجرای کوفی بنایی، تابع شیوۀ طراحی خوشنویسی کوفی بنایی است، و از دیگر سوی معکوس آن نیز صادق است. شیوه‌های طراحی خوشنویسی کوفی معقلی شامل شش گونۀ منفرد، گردان، پیچیده، سواد و بیاض، بنایی خوشنویسی و آزاد است. چهار گونۀ نخست (منفرد، گردان، پیچیده و سوادوبیاض)، دارای قواعد پایدار در طراحی است، اما دو گونۀ «بنایی خوشنویسی» و «آزاد»، برحسب فضای خوشنویسی بر پایۀ روش‌های متنوع و ابتکاری، بر شبکه‌های مختلف قابل انجام بوده، و بر اساس نیازهای گرافیک امروز به وجود آمده است. از دیگر سوی به لحاظ روش اجرا، چهار روش اجرایی (ساده، یک رگی، سه رگی و راسته خفته)، نیز با همۀ شش گونۀ کوفی معقلی، رابطۀ متناظر برقرار می‌سازند.