مقایسۀ تطبیقی فرم‌شناسی و نمادشناسی نقوش پرنده بر روی سفال‌های پیش از تاریخ و سفال‌های دورۀ اسلامی در ایران

سفال پدیده‌ای فرهنگی است و نقش آن به‌عنوان بیانی نمادین و تمثیلی، وسیله‌ای برای انتقال اندیشه و اعتقادات بوده است. پرنده از جمله موجوداتی است که به‌علت حضور تنگاتنگ در زندگی انسان‌ها و مجاور بودن زیستگاه آن با زیستگاه انسان، نقش آن همواره توسط انسان‌ها ترسیم شده است. در این مقاله سعی بر آن است که به بررسی نقوش و مضامین پرندگان دورۀ پیش از تاریخ و همین طور پرندگان دورۀ اسلامی در ایران پرداخته شود. پرسش این است که نقوش پرندگان در دوره‌های پیش از تاریخ و همین طور در دورۀ اسلامی چه اعتقادات، مضامینی و باورهایی را بیان می‌دارند و آیا این مضامین در این دوره‌ها یکسان بوده است یا خیر؟ همچنین سعی بر این است که وجوه اشتراک و افتراق در طراحی فرم، نمادپردازی و انتقال پیام نقوش پرندگان در این ادوار بررسی گردد. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی انجام و اطلاعات مورد نیاز به‌صورت کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که نقوش پرندگان در سفال‌های پیش از تاریخ فقط جنبۀ نمادین و تزیینی نداشته، بلکه بازتابی از اعتقادات معنوی و یاری جستن از نیروهای ماورایی پرنده در طبیعت بوده است؛ اما سفال‌های دورۀ اسلامی بیشتر نشان از نمادین بودن این نقوش دارد و جنبۀ تزیین در آن بسیار پررنگ است. در دوران پیش از تاریخ باآنکه هنرمند نقوش را به حالت طبیعی نزدیک ساخته است، آن‌ها بسیار انتزاعی‌اند و در نقوش اسلامی، هنرمندان این دوره کوشیده‌اند که عالم خیال را در آفرینش نقوش خویش به کار گیرند، به‌طوری که حتی طرح ترکیبی پرنده و انسان نیز به چشم می‌خورد. در کنار تضادها، اشتراکاتی نیز دیده می‌شود؛ از جمله اینکه این سفال‌ها به‌عنوان بستری برای ثبت اعتقادات روزمره برگزیده شده‌‌اند. در واقع کاربست باورهای بنیادین، در ظروف عامیانه قابل مشاهده است و در هر دوره، نقوش پرنده حامل پیام‌های نمادین و اعتقادی بوده‌اند.

Comparative study on the formology and symbolism of bird motifs on ancient pottery and Islamic period pottery in Iran

Pottery is a cultural and artistic phenomenon and its role as a symbolic as well as allegorical expression has been a means of conveying ideas and beliefs. The bird is one of the creatures whose motif has been drawn by human because of the close and constant presence in human life and proximity of its habitats to human dwelling. This research aimed at reviewing the motifs of ancient birds as well as birds of the Islamic period in Iran. Indeed, the present study seeks to discover which ideas, beliefs and themes emerged in ancient times as well as in the Islamic period, and also scrutinizes whether these themes were same in these periods. Moreover, the research attempts to find out the commonalities and differences in the design of the form, symbolism, and message transmission of bird motifs in these periods. This research is descriptive-analytical and the required data has been collected in a library method. The results show that the use of bird motifs in ancient pottery was not only symbolic but also a reflection of spiritual beliefs and seeking help from the bird’s natural power in nature. However, motifs of birds in Islamic period show the symbolism of these motifs. Although the artist in ancient times made the designs seem natural, motifs seem very abstract; meanwhile, the opposite can be observed in Islamic motifs. In addition to the mentioned contradictions, commonalities can be seen among these pottery. For instance, these pottery were at the heart of people daily lives in both periods.