الگوهای معراج‌نگاری در عصر ایلخانی و تیموری بازخوانی الگوی بصری معراج به‌وساطت عنصر «زمین» و «براق» با اتکا به متون معراجیه

«حدیث» را اگرچه می‌توان پایۀ سنت معراج‌نامه دانست، این سنت در متون تفسیری بارور شد و بعدتر در متون مستقل منثور و نیز مقدمه‌های منظوم ادامه یافت. در مقابلِ سنتِ بالنسبه روشن متون معراجیه، سرآغازِ تاریخِ نگاره‌های معراج معلوم نیست. آنچنان که مشهور است قدیمی‌ترین معراج‌نگاره‌های ایرانی‌اسلامی، بازماندۀ عصر مغول هستند؛ نیز یکی از دو نمونۀ سلسله‌نگاره‌ای معراج (منسوب به احمدموسی) متعلق به همین عصر دانسته می‌شود اما تا امروز متن قابل استناد نگارگران، به‌طور متقن، شناخته نشده است. شناختی که در معراج‌نگاره‌های متاخری که برای منظومه‌ها ساخته شده، روشن‌تر است. متن حاضر با فرض‌گرفتن ارتباط میان متون و تصاویر معراجیه‌ها، تلاش داشت با اتکا به روایت‌های مختلف معراج در هر دوره، به دسته‌بندی معراج‌نگاره‌های متقدم بپردازد و الگوهای بصری نگاره‌های معراج را تبیین کند تا پاسخی برای این پرسش که «چه ارتباطی میان الگوهای روایی و الگوهای بصری معراج وجود دارد؟» به ‌دست دهد. در این راستا، در کنار «براق» (از اصلی‌ترین عناصر معراج)، از عنصر «زمین» که عنصری غیرضروری در روایت عمومی معراج می‌نمایاند، در مقام «راهنما» استفاده شد که به ایجاد سه الگوی بصری معراج برای نگاره‌های قرن هشتم و نهم انجامید؛ الگوهایی که هریک، رویکرد متفاوتی نسبت به نقش‌کردن عنصر زمین (خاک، ساختمان و...) اخذ کرده بودند. برای روشن‌تر شدن دلایل خلق این الگوهای بصری، به متون منثور معراج رجوع شد تا ضمن یافتن الگوهای روایی معراج، از شباهت‌های موجود در الگوهای بصری و روایی اطلاع حاصل شود. در نهایت، استناد به عنصر زمین در این دو نوع رفتار (متنی و تصویری)، توانست سه الگوی بصری معراج‌نگاره‌ها را معنادار سازد. در این سه الگو، دسته‌ای از نگارگران به زمین نقشی محوری در نمایش معراج بخشیده‌اند، دسته‌ای زمین را حذف کرده و در نهایت معراج‌نگارانی نیز اگرچه زمین یا نشانه‌های زمینی را تصویر کرده‌اند، رفتاری مغایر با نص معراج داشته‌اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته است.

The Patterns of Miraj Illustration in Ilkhanid and Timurid Eras: A Re-reading of Visual Patterns of ‎Miraj regarding Concepts of ‘Earth’ and ‘Boraq’ in Mirajyeh Texts

Hadith is the fundamental basis on which the tradition of Miraj Nameh was formed. This tradition flourished in interpretive texts and continued in independent prose texts and poetic introductions. Unlike the roughly known tradition of Miraj literature, the history of Miraj Miniatures is not clear.  The oldest Iranian-Islamic Miraj Miniature collections belong to the Mongol era.  Despite the existing knowledge about later Miraj poetry, the exact text that has been used by the painters in Miraj Miniatures still has not been found out. Therefore, this study tries to discuss the relationship existing between narrative and visual patterns of Miraj tradition. In other words, this text focuses on the relationship between literature and miniature of Miraj tradition and tries to categorize early Miraj Namehs according to different Miraj narratives in different historical eras. To identify the texts cited by the painters, the writer has tried to use the “earth& factor as a guide. Thus, this essay extracted three visual patterns from eighth- and ninth-century miniatures, each of which depicted a different viewpoint on the “earth& factor (soil, building, and so on.). To clarify the reasons for creating these visual patterns, the prosaic texts of Miraj Namehs were examined; the result was an illustration of the narrative patterns of Miraj and the recognition of the similarities existing between the visual and narrative patterns. The “earth” factor used in these textual and visual contexts made three visual patterns of Miraj meaningful. In these patterns, some have given the earth an essential role in the Miraj’s narration. In some others, the earth has entirely been removed, and finally in the rest a counter manner against the Miraj’s text has been observed, although they have illustrated the earth or earthly signs. This essay tries to recognize and define these patterns. This research adopted a descriptive and analytical method and was undertaken by library study.