سنجش ویژگی‌های ساختاری آرایه‌های چوبی در دو مسجد قاجاری تهران

مسجد، مهم‌ترین نماد معماری مذهبی در تمدن اسلامی، به‌عنوان مظهر اندیشه و روح حاکم بر محیط، همواره جایی را در قلب شهر به خود اختصاص داده و از بهترین مایه‌ها و آرایه‌ها بهره‌مند شده است. در سدۀ سیزدهم هجری قمری، مسجدسازی به دو صورت مرمت مساجد جامع و ساخت مساجد نوین اتفاق افتاد و با تاثیر از تحول هنرهای تزیینی، دچار تغییراتی در ظواهر شد. از جمله اُرُسی‌سازی، به‌عنوان هنری متشکل از منبت‌کاری، گره‌چینی، شیشه‌بری، قواره‌بری و...، در مسجدهای شهری جلوه کرد. نقش‌آفرینی روی درها و طاق‌های چوبی مساجد تهران به‌شکل منبت و گره‌چینی رواج یافت و هنرمندان چیره‌دست، در تعدادی از بناهای مذهبی با کمک هنر قواره‌بری و منبت‌کاری، پهنۀ چوب بی‌جان را به صحنۀ مانای اشکال چشم‌نواز مبدل نمودند. سنجش، تطبیق سبک و طراحی دو نمونه از آرایه‌های چوبی در دو مسجد سلطانی و مسجد شیخ عبدالحسین در تهران، نکات ناگفته‌ای دربارۀ تحول هنر کار با چوب و روند تحول منبت‌کاری در معماری معاصر ایران بیان می‌دارد.ماهیت تحقیق حاضر، نظری-کاربردی و از نظر اهداف، از نوع کیفی با رویکرد تطبیقی است که از روش گردآوری داده‌ها و تحلیل کیفی، گرافیکی و نظرات کارشناسان نیز بهره برده است. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که بر اساس بررسی تطبیقی دو نمونه سازه، ویژگی‌های سبک‌شناختی آرایه‌های چوبی مساجد دورۀ قاجار کدام‌اند؟ بر اساس یافته‌های پژوهش، درهای این دو مسجد، دارای سه ویژگی سبک‌شناختی سنتی، التقاطی و غربی بوده و در هر دو نمونه، شاخصۀ هنر چوب، تلفیق خلاقانۀ نمادهای منبت‌کاری سنتی و الصاق طرح‌های بیضی و ترنج بر روی کارهای ابداعی است؛ امری که گویای تحول در هنر کار با چوب در دورۀ قاجار است و طی آن، تزیین رویۀ چوب با اشکال هندسی، همانند آرایه‌سازی دیوارها با گچ و کاشی، در معماری تزیینی ایران رایج شد.

The Assessment of Structural Characteristics of Wooden Decorations in Two Qajarid Mosques in Tehran

Mosques are the most important symbols of religious architecture in Islamic civilization. They have been a manifestation of the thought and spirit that have always governed the environment and occupied a place in the heart of the city. For that reason, mosques have always benefited from the best materials and arrays. In the thirteenth century A.H., mosque construction took place in two forms; one was the restoration of comprehensive mosques, and the other the construction of new mosques. The evolution of decorative arts affected mosques so that they underwent changes in appearance. One of these changes was sash making which appeared in urban mosques and consisted of inlaying, Chinese knotting, glass cutting, and carving. As a result, decorations in forms of inlays and Chinese knots on the wooden doors and arches of Tehran mosques became popular. Therefore, master artists, with the help of carving and inlaying, turned the inanimate wood into a scene of eye-catching shapes in a number of religious buildings. Measuring and adapting the style and design of two samples of wooden arrays in Sultani Mosques and Sheikh Abdul Hussein Mosque in Tehran, illustrate unsaid points about the evolution of woodworking art and carving in contemporary Iranian architecture. The nature of this research is both theoretical and practical; in terms of methodology, it has adopted a qualitative approach. The objective of the study is to discuss the cognitive stylistic features of the wooden arrays of Qajar period mosques while comparing the wooden decorations of these mosques. According to the findings of the research, it can be concluded that the doors of these two mosques have three stylistic characteristics: traditional, eclectic, and western. Besides, in both examples, the characteristic of wooden art consists of a creative combination of traditional inlay symbols and an addition of oval and tangerine designs on innovative works. Such results are indicative of the transformation in the art of woodworking in the Qajar period, during which decorating the surface of wood with geometric shapes-- such as the arranging of walls with plaster and tiles-- became common in the decorative architecture of Iran.