بررسی بازتاب جغرافیای طبیعی در سفرنامچه‌ی ایرج افشار

در طول تاریخ، سفرنامه‌ها نقشی حیاتی در انتقال اطلاعات تاریخی، جغرافیایی، طبیعی و فرهنگی داشته‌اند. این جریان به قدری نیرومند است که گاه مشخص کردن مرزی میان کتب تاریخی و سفرنامه‌ها ناممکن است. اطلاعات مرقوم در سفرنامه‌ها بنا به نوع نگاهی که سفرنامه‌نویس برمی‌گزیند، می‌تواند کاملاً تخصصی و تک‌بعدی باشد؛ گاه تمرکز بر بازگو کردن مختصات جغرافیایی راه‌ها و شهرهاست و گاه تاریخ و فرهنگ است که نقشی پررنگ ایفا می‌کند، اما سفرنامه‌ها عموماً حاوی اطلاعات متنوعی از تمام این علوم هستند. اهمیت سفرنامه‌ها به تاریخ نگارش آنها، مسیر و مقصد سفر و همین‌طور به نگارندۀ آنها بستگی دارد. سفرنامه‌هایی که با مضمون مسیر و مقصد ایران نگاشته شده‌اند را می‌توان در یک نگاه کلی به دو نوع تقسیم کرد: روایت مسافران ایرانی از ایران و روایت مسافران غیرایرانی از این سرزمین. سفرنامه‌های درون‌مرزی ایرج افشار هرچند در دستۀ اول جای می‌گیرند، اما به اعتبار مقام علمی نگارندۀ آنها، از جایگاهی ویژه در بررسی‌های ایران‌شناسی برخوردارند؛ زیرا باید در نظر داشت که مخاطب یک سفرنامه، با راوی همسفر است و همسفری با ایرج افشار، گونه‌ای نادر از سفر. سفر کردن با برجسته‌ترین ایران‌شناس معاصر به جای جای ایران، فرصتی بی‌نظیر و تجربه‌ای یگانه است. سفرنامچه کتابی است مشتمل بر سفرنامه‌هایی که ایرج افشار از سال 1333 تا 1381 از سفرهای درون‌مرزی خود نگاشته است. بنابر گفتۀ افشار در مقدمه، این کتاب شرح سفرهای تفرجی دامنه‌دار و دور و دراز در سرزمینی‌ست که «فریفتۀ» آن است. افشار در سفرنامه‌های خود، از مناظر گوناگون، که لازمۀ دید یک دانشمند جامع‌الاطراف است، به مسیر و مقصد می‌نگرد. تاریخ و فرهنگ و مردم و طبیعت را چنان زیبا در هم می‌تند تا بافته‌ای یک‌دست و دلنشین در دستان مخاطب قرار گیرد. اهمیت بررسی سفرنامه‌ها در مطالعات فرهنگی و نیز اهمیت بررسی نگاه ایرج افشار به ایران از خلال سفرنامه‌هایش، نشان‌دهندۀ اهمیت موضوع این پژوهش است. با توجه به اینکه هر یک از منظرهای مورد بررسی افشار در سفرنامچه، می‌تواند مورد مطالعه‌ای جداگانه قرار گیرد، در این مقاله، به صورت خاص به بررسی بازتاب و حضور جغرافیای طبیعی ایران در این کتاب پرداخته می‌شود. در این سفرها، چه در مسیر و چه در مقصد، مواجهۀ افشار با جغرافیای طبیعی و گونه‌های گیاهی به شکل‌های گوناگون رخ می‌دهد؛ گاه برای یافتن درختی کهنسال مسیر سفر را به سمت آبادی ناشناخته‌ای کج می‌کند و گاه تنها برای وصف محیط پیرامون یک بنای تاریخی به ذکر کوتاهی از جغرافیای طبیعی بسنده می‌کند. در هر دو سوی این طیف و در میانۀ آن، وصف طبیعت، جایگاهی مهم و همواره حاضر در سفرنامچه‌های او دارد؛ به ویژه مجال‌های مکرری که در آن درختان و گونه‌های گیاهیِ یک منطقه، به شکلی دقیق وصف و ثبت می‌شوند، دارای اهمیت و قابلیت بسیار جهت بررسی‌های ایران‌شناسی هستند.